Klazina Damme - een veelbewogen leven

Ten westen van de stad Goes op Zuid-Beveland liggen achtereenvolgens het dorp 's-Heer Hendrikskinderen, het gehucht Wissekerke (niet te verwarren met Wissenkerke op Noord-Beveland) en 's-Heer Arendskerke. Wissekerke heeft de oudste papieren: het wordt al genoemd in een pauselijke oorkonde van 1216. Maar al eeuwenlang is Wissekerke een gehucht: een kerkhof zonder kerk en enkele huizen. In deze omgeving leefde 200 jaar geleden Klazina Damme. We kennen haar vrijwel alleen uit de acten van de burgerlijke stand, die toen nog maar kort bestond (sinds 1810). Uit die acten krijgen we het beeld van een vrouw met een veelbewogen leven. Zoals veel vrouwen en mannen toen een veelbewogen leven hadden, want de strijd om het bestaan was hard. De volledige lijst met gegevens vindt u verderop in dit artikel. Ik schets nu eerst het verhaal van haar leven.

Klazina werd geboren in 's-Heer Hendrikskinderen op 25 september 1813 als dochter van Pieter Damme (ca. 1789-1861) en Neeltje Hector (ca. 1789-1823). Pieter en Neeltje waren dagloner / dagloonster en landbouwer(es); ze zullen hard hebben moeten werken voor waarschijnlijk weinig loon. Klazina was de middelste van vijf kinderen, maar haar oudere broertje Nicolaas (1812) had maar 9 dagen geleefd; en haar broer Pieter Adriaan (ca. 1803-1820) overleed toen Klazina nog geen zeven jaar was. Na Klazina werden nog geboren haar broers Marinus (1815-1828) en Adriaan Pieter (1818-1855; de gegevens over zijn geboortedatum spreken elkaar tegen).

Van Klazina kennen we enkel haar doopnaam: Klazina (soms met een K en soms met een C, soms met een z en soms met een s). We weten niet hoe ze genoemd werd; misschien Sientje of Siene.

Toen Klazina nog geen tien jaar was, overleed haar moeder (1823). Haar vader Pieter Damme bleef achter met drie jonge kinderen: Klazina van 9, Marinus van 7, en Adriaan Pieter van 4. Twee jaar later hertrouwde haar vader met Maatje Hollestelle (ca. 1798-1861). We weten niet of stiefmoeder Maatje voor de kinderen van Pieter meer moeder of meer stief is geweest. Heeft Klazina elders liefde moeten zoeken?

Klazina was nog geen 15 toen ze zwanger werd. Haar zoon Anthonij werd geboren op 04 januari 1829. Vier maanden later trouwde ze met Marinus Schipper (1810-1872) uit Wissekerke, zoon van Anthonij Schipper en Pieternella Moerdijk. Marinus erkende Anthonij als zijn zoon, vernoemd naar zijn vader. Zo waren ze toen getrouwd: 19 en 15 jaar oud, met een baby. Volgens de burgerlijke stand waren ze arbeider en arbeidster. Hard werken voor de kost dus voor hun steeds uitbreidende gezin.

In totaal kregen Marinus en Klazina 21 kinderen. De volledige lijst staat hieronder. Tegenwoordig vinden we zo'n groot kindertal vooral in reformatorische kring (en ook daar steeds minder). In de tijd van Marinus en Klazina was er nog geen reformatorische zuil. In 's-Heer Hendrikskinderen en Wissekerke zullen de meeste mensen "gewoon hervormd" zijn geweest. In 1836 begon de Afscheiding in Zeeland met het optreden van ds. Huibert Jacobus Budding (1810-1870). Ds. Budding was actief in heel Zeeland. De Vrije Evangelische Gemeente in Goes eert hem als haar stichter. Maar in de ledenlijst van deze gemeente in het boek van C. Dekker: Gereformeerd en Evangelisch, komen de namen van Marinus en Klazina niet voor (wel - tientallen jaren later - twee van hun kleinkinderen: Janis Schipper en Marinus Schipper, zoons van hun dochter Maatje Elizabeth). Marinus en Klazina hebben de spraakmakende ds. Budding ongetwijfeld gekend, maar ze bleven hoogstwaarschijnlijk "gewoon hervormd".

De meeste van de 21 kinderen van Klazina en Marinus werden niet oud. Eén jongetje werd levenloos geboren. Verder overleden elf van hun kinderen in de eerste 5 levensjaren. Toen Klazina in 1862 overleed, waren er van haar kinderen nog negen in leven: Anthonij (1829-1890), Pieter (1830-1865), Joris (1832-1913), Pieternella (1835-1866), Neeltje Geertruid (1836-1900), Maatje Elizabeth (1838-1876), Maria (1845-1907), Adriaan (1848-1883) en Janus (1849-1869).

We vragen ons onwillekeurig af wat het voor Klazina en Marinus heeft betekend om zo veel kinderen te verliezen. Het verlies van een kind geldt als het grootste verdriet dat een mens kan treffen. Ik moet denken aan mijn eigen overgrootouders, die een kindje van ruim drie jaar verloren. Oma heeft daarna nog ruim 30 jaren geleefd, maar - vertelt men in de familie - ze heeft nooit meer gelachen. Zouden Klazina en Marinus nog wel eens hebben kunnen lachen? Maar het is ook mogelijk dat ze doorgingen met hun leven "alsof er niets was gebeurd". In sommige families werd er over een overleden kindje nooit meer gesproken; de volgende kinderen wisten soms niet eens dat ze een overleden zusje of broertje hadden gehad. - Daarmee samenhangend: na het overlijden van een kind werd vaak de naam opnieuw gegeven aan een volgend kind. Zo hadden Klazina en Marinus twee Adriaans (1834 en 1848-1883), drie Stoffelina's (1843; 1847; 1852-1855) en drie Marinussen (1843; 1854 en 1855). Voor ons gevoel is dat vreemd: het lijkt ons de ontkenning van de unieke identiteit van het overleden kindje. Maar in die tijd gaven ouders hun kinderen namen volgens een vast systeem van vernoeming. Overleed er een kindje, dan moest de vrijkomende naam van opa of oma, tante of oom bij eerstvolgende gelegenheid opnieuw worden gegeven. Een mens was blijkbaar in die tijd meer onderdeel van het familie-systeem dan uniek individu.

Van Marinus en Klazina heb ik geen adres kunnen vinden. Het is mogelijk dat ze als arbeiders verhuisd zijn van boer naar boer. Hun kinderen werden ingeschreven in de burgerlijke gemeente 's-Heer Hendrikskinderen. In de geboorte-acte van Joris en Adriaan wordt Wissekerke als geboorteplaats vermeld, het gehucht waar hun vader Marinus vandaan kwam. Soms wordt later ook 's-Heer Arendskerke als geboorteplaats genoemd. Begrijpelijk, want Wissekerke ligt tussen 's-Heer Hendrikskinderen en 's-Heer Arendskerke in.

Na een veelbewogen leven overlijdt Klazina Damme op 01 maart 1862 op de leeftijd van 48 jaar. Als plaats van overlijden staat geregistreerd 's-Heer Arendskerke. Dat kan erop duiden dat het gezin na de geboorte en het overlijden van hun laatste kind Marinus (1855 's-Heer Hendrikskinderen) is verhuisd, maar zeker is dat niet.

Nu de lijst met gegevens:

Klazina Damme is geboren op 25-09-1813 in ’s-Heer Hendrikskinderen [bron: geboorte-acte], dochter van Pieter Damme en Neeltje Hector. Klazina is overleden op 01-03-1862 in ’s-Heer Arendskerke, 48 jaar oud [bron: overlijdensacte].
Beroep:
arbeidster
Klazina trouwde, 15 jaar oud, op 15-05-1829 in ’s-Heer Hendrikskinderen [bron: huwelijksacte] met Marinus Schipper, 18 of 19 jaar oud. Marinus is geboren in 1810 in Wissekerke [bron: acte], zoon van Anthonij Schipper en Pieternella Moerdijk. Marinus is overleden op 22-11-1872 in ’s-Heer Arendskerke, 61 of 62 jaar oud [bron: overlijdensacte].
Beroep:
arbeider
Kinderen van Klazina en Marinus:
1 Anthonij Schipper, geboren op 04-01-1829 in ’s-Heer Hendrikskinderen [bron: geboorte-acte]. Anthonij is overleden op 04-02-1890 in ’s-Heer Arendskerke, 61 jaar oud [bron: overlijdensacte].
Beroep:
arbeider   [bron: huwelijksacte]
Anthonij trouwde, 28 jaar oud, op 22-05-1857 in ’s-Heer Hendrikskinderen [bron: huwelijksacte] met Pieternella de Jonge, 31 jaar oud. Pieternella is geboren op 06-12-1825 in Wolphaartsdijk [bron: geboorte-acte], dochter van Pieter de Jonge en Pieternella van de Kreeke. Pieternella is overleden op 03-01-1902 in ’s-Heer Arendskerke, 76 jaar oud [bron: overlijdensacte]. Pieternella trouwde later op 19-04-1894 in ’s-Heer Arendskerke [bron: huwelijksacte] met Janis Dobbelaar (1836-1923).
Beroepen:
arbeidster   [bron: huwelijksacte]
winkelierster   [bron: overlijdensacte]
2 Pieter Schipper, geboren op 01-12-1830 in ’s-Heer Hendrikskinderen [bron: geboorte-acte]. Pieter is overleden op 20-07-1865 in ’s-Heer Arendskerke, 34 jaar oud [bron: overlijdensacte].
Beroep:
arbeider   [bron: huwelijksacte]
Pieter trouwde, 25 jaar oud, op 31-05-1856 in ’s-Heer Hendrikskinderen [bron: huwelijksacte] met Leuntje Braamse, 22 jaar oud. Leuntje is geboren op 03-10-1833 in Kats [bron: geboorte-acte], dochter van Pieternella Braamse. Leuntje is overleden op 10-03-1876 in Wolphaartsdijk, 42 jaar oud [bron: overlijdensacte]. Leuntje trouwde later op 12-03-1868 in ’s-Heer Arendskerke [bron: huwelijksacte] met David Schipper (1832-1916).
Beroep:
arbeidster   [bron: huwelijksacte]
3 Joris Schipper, geboren op 22-11-1832 in ’s-Heer Hendrikskinderen [bron: geboorte-acte]. Joris is overleden op 14-08-1913 in ’s-Heer Arendskerke, 80 jaar oud [bron: overlijdensacte].
Beroepen:
arbeider   [bron: huwelijksacte]
veldarbeider   [bron: overlijdensacte]
Joris trouwde, 20 jaar oud, op 12-05-1853 in ’s-Heer Arendskerke [bron: huwelijksacte] met Johanna Kole, 22 jaar oud. Johanna is geboren op 08-12-1830 in ’s-Heer Arendskerke [bron: geboorte-acte], dochter van Kornelis Kole en Huibrina Schrier. Johanna is overleden op 14-07-1916 in ’s-Heer Arendskerke, 85 jaar oud [bron: overlijdensacte].
Beroep:
arbeidster   [bron: huwelijksacte]
4 Adriaan Schipper, geboren op 20-04-1834 in ’s-Heer Hendrikskinderen [bron: geboorte-acte]. Adriaan is overleden op 09-09-1834 in ’s-Heer Hendrikskinderen, 4 maanden oud [bron: overlijdensacte].
5 Pieternella Schipper, geboren op 11-06-1835 in ’s-Heer Hendrikskinderen [bron: geboorte-acte]. Pieternella is overleden op 22-04-1866 in ’s-Heer Arendskerke, 30 jaar oud [bron: overlijdensacte].
Beroep:
arbeidster   [bron: huwelijksacte]
Pieternella trouwde, 27 jaar oud, op 28-05-1863 in ’s-Heer Arendskerke [bron: huwelijksacte] met Jacobus Kaaisteker, 26 jaar oud. Jacobus is geboren op 24-03-1837 in Kattendijke [bron: geboorte-acte], zoon van Adriaan Kaaisteker en Pieternella Boutense. Jacobus is overleden op 12-05-1903 in ’s-Heer Arendskerke, 66 jaar oud [bron: overlijdensacte].
Beroep:
arbeider   [bron: huwelijksacte]
6 Neeltje Geertruid Schipper, geboren op 07-07-1836 in ’s-Heer Hendrikskinderen [bron: geboorte-acte]. Neeltje is overleden op 17-10-1900 in Goes, 64 jaar oud [bron: overlijdensacte].
Beroepen:
landbouwster   [bron: huwelijksacte]
arbeidster   [bron: huwelijksacte]
Neeltje:
(1) trouwde, 21 jaar oud, op 24-12-1857 in Goes [bron: huwelijksacte] met Pieter Sandee, ongeveer 53 jaar oud. Pieter is geboren omstreeks 1804 in Goes, zoon van Pieter Sandee en Krina Otte. Pieter is overleden op 06-07-1869 in Goes, ongeveer 65 jaar oud [bron: overlijdensacte]. Pieter is weduwnaar van Cornelia van Waarde (±1806-1835).
Beroepen:
landbouwer   [bron: huwelijksacte]
boerenknecht   [bron: huwelijksacte]
(2) trouwde, 35 jaar oud, op 30-05-1872 in Goes [bron: huwelijksacte] met Johannes de Rochefort, 23 jaar oud. Johannes is geboren op 21-12-1848 in Goes [bron: geboorte-acte], zoon van Georgius Pieter Abraham de Rochefort en Maria Dorothea de Leeuw. Johannes is overleden op 08-04-1920 in Goes, 71 jaar oud [bron: overlijdensacte]. Johannes is weduwnaar van Maria van Boven (geb. 1862).
Beroepen:
koopman   [bron: huwelijksacte]
koemelker   [bron: huwelijksacte]
7 Maatje Elizabeth Schipper, geboren op 09-07-1838 in ’s-Heer Hendrikskinderen [bron: geboorte-acte]. Maatje is overleden op 14-04-1876 in ’s-Heer Arendskerke, 37 jaar oud [bron: overlijdensacte].
Beroep:
arbeidster   [bron: huwelijksacte]
Maatje trouwde, 17 jaar oud, op 01-07-1856 in ’s-Heer Hendrikskinderen [bron: huwelijksacte] met Johannis Schipper, 22 jaar oud. Johannis is geboren op 26-10-1833 in ’s-Heer Hendrikskinderen [bron: geboorte-acte], zoon van Janus Schipper en Martina Moerman. Johannis is overleden op 24-10-1910 in ’s-Heer Arendskerke, 76 jaar oud [bron: overlijdensacte].
Beroep:
arbeider   [bron: huwelijksacte]
8 Adriana Schipper, geboren op 29-06-1840 in ’s-Heer Hendrikskinderen [bron: geboorte-acte]. Adriana is overleden op 23-11-1843 in ’s-Heer Hendrikskinderen, 3 jaar oud [bron: overlijdensacte].
9 Janus Marinus Schipper, geboren op 15-03-1842 in ’s-Heer Hendrikskinderen [bron: geboorte-acte]. Janus is overleden op 25-01-1848 in ’s-Heer Hendrikskinderen, 5 jaar oud [bron: overlijdensacte].
10 Stoffelina Schipper, geboren op 23-04-1843 in ’s-Heer Hendrikskinderen [bron: geboorte-acte]. Stoffelina is overleden op 21-05-1843 in ’s-Heer Hendrikskinderen, 28 dagen oud [bron: overlijdensacte].
11 Marinus Schipper, geboren op 23-04-1843 in ’s-Heer Hendrikskinderen [bron: geboorte-acte]. Marinus is overleden op 07-05-1843 in ’s-Heer Hendrikskinderen, 14 dagen oud [bron: overlijdensacte].
12 Dina Schipper, geboren op 02-08-1844 in ’s-Heer Hendrikskinderen [bron: geboorte-acte]. Dina is overleden op 02-04-1846 in ’s-Heer Hendrikskinderen, 1 jaar oud [bron: overlijdensacte].
13 Maria Schipper, geboren op 29-09-1845 in ’s-Heer Hendrikskinderen [bron: geboorte-acte]. Maria is overleden op 21-07-1907 in ’s-Heer Arendskerke, 61 jaar oud [bron: overlijdensacte].
Beroep:
arbeidster   [bron: huwelijksacte]
Maria trouwde, 23 jaar oud, op 12-08-1869 in ’s-Heer Arendskerke [bron: huwelijksacte] met Jan Kaaisteker, 26 jaar oud. Jan is geboren op 01-12-1842 in Kloetinge [bron: geboorte-acte], zoon van Adriaan Kaaisteker en Pieternella Boutense. Jan is overleden op 16-11-1923 in ’s-Heer Arendskerke, 80 jaar oud [bron: overlijdensacte].
Beroepen:
arbeider
boerenknecht   [bron: huwelijksacte]
veldarbeider
14 Stoffelina Schipper, geboren op 05-04-1847 in ’s-Heer Hendrikskinderen [bron: geboorte-acte]. Stoffelina is overleden op 10-04-1847 in ’s-Heer Hendrikskinderen, 5 dagen oud [bron: overlijdensacte].
15 Schipper, levenloos geboren zoon, geboren op 05-04-1847 in ’s-Heer Hendrikskinderen [bron: overlijdensacte].
16 Adriaan Schipper, geboren op 01-09-1848 in ’s-Heer Hendrikskinderen [bron: geboorte-acte]. Adriaan is overleden op 29-03-1883 in Goes, 34 jaar oud [bron: overlijdensacte].
Beroep:
arbeider   [bron: huwelijksacte]
Adriaan trouwde, 21 jaar oud, op 05-05-1870 in Goes [bron: huwelijksacte] met Catharina Cornelia van Luijk, 20 jaar oud. Catharina is geboren op 07-03-1850 in Goes [bron: geboorte-acte], dochter van Janus van Luijk en Pieternella Badens. Catharina is overleden op 09-02-1932 in Rotterdam, 81 jaar oud [bron: overlijdensacte].
17 Janus Schipper, geboren op 20-10-1849 in ’s-Heer Hendrikskinderen [bron: geboorte-acte]. Janus is overleden op 03-02-1869 in ’s-Heer Arendskerke, 19 jaar oud [bron: overlijdensacte].
Beroep:
arbeider   [bron: overlijdensacte]
18 Nicolaas Schipper, geboren op 02-12-1850 in ’s-Heer Hendrikskinderen [bron: geboorte-acte]. Nicolaas is overleden op 12-08-1853 in ’s-Heer Hendrikskinderen, 2 jaar oud [bron: overlijdensacte].
19 Stoffelina Schipper, geboren op 30-04-1852 in ’s-Heer Hendrikskinderen [bron: geboorte-acte]. Stoffelina is overleden op 29-11-1855 in ’s-Heer Hendrikskinderen, 3 jaar oud [bron: overlijdensacte].
20 Marinus Schipper, geboren op 07-02-1854 in ’s-Heer Hendrikskinderen [bron: geboorte-acte]. Marinus is overleden op 21-09-1854 in ’s-Heer Hendrikskinderen, 7 maanden oud [bron: overlijdensacte].
21 Marinus Schipper, geboren op 14-06-1855 in ’s-Heer Hendrikskinderen [bron: geboorte-acte]. Marinus is overleden op 12-10-1855 in ’s-Heer Hendrikskinderen, 3 maanden oud [bron: overlijdensacte].