"Moeder, nu gíj mij baarde, en 'k nochtans kortstondig zal leven,
Moest dan toch Zeus, de Olympiër, heer van den hooggaanden donder,
Eér mij verlenen, voor 't minst. En wat gaf hij mij? Niets dan oneer!
Mij heeft Atreus' zoon, wijdheersende vorst Agamemnon,
Grievend beledigd: míjn eergeschenk heeft hij, roofde het zelve."
(Ilias A regel 352-356 metrische vertaling Kuiper)

- Het Oude Testament bevat een forse hoeveelheid liturgische voorschriften, spijswetten en reinheidsregels waar wij als christenen niets mee kunnen en daarom ook niets mee doen. Wie de Bijbel "van kaft tot kaft" leest, kan de neiging voelen om bijvoorbeeld de offerwetten uit Leviticus 1- 7 maar over te slaan. Als christenen brengen we geen offers (tenminste niet in de letterlijke zin). De theologen onder ons weten dat deze wetten belangrijk zijn (ze vormen het hart van de Tora!). Maar voor onszelf zijn ze hoogstens een interessante bron van informatie over een bepaald stadium van de godsdienst van Israël of (symbolisch opgevat) een heenwijzing naar het offer van Christus (Hebreeën 8-10).
- Het Oude Testament bevat ook een forse hoeveelheid geweld. Er is wel eens betoogd dat koning David (lees bijvoorbeeld 2Samuel 8) anno nu zou worden aangeklaagd wegens oorlogsmisdaden. Nu kun je daartegen inbrengen dat het de HEER behaagd heeft Zich te verbinden met een volk (Abraham en zijn nakomelingen: het volk Israël - het Joodse volk); en een volk handhaaft zich te midden van de volkeren nu eenmaal met militaire middelen. Of dat argument steekhoudt voor het Internationale Gerechtshof van de Verenigde Naties, is de vraag. En afgezien van deze juridische vraag: wat moeten we (als christenen) met al dat geweld? Ik herinner me een verhaal uit mijn studententijd. Een medestudent pochte dat hij over élke tekst een preek kon maken. Die opschepperij drong ook door tot het deputaatschap (zeg maar: de commissie) dat hem zijn kerkelijke examen moest afnemen. Als preektekst gaf het deputaatschap hem toen op 1Samuel 15:33b: Daarop hieuw Samuel Agag aan stukken voor het aangezicht des HEREN te Gilgal. Maak daar maar eens een stichtelijke christelijke preek over.

Gesloten geesten kunnen komen tot vreselijke religieuze conflicten. De Kruistochten tegen de moslims in het Heilige Land (met als nevendoel, denk ik, het vergroten van Westerse invloed op het erf van de Oosterse Kerken), katholieken tegenover protestanten in Noord-Ierland, moslims tegenover hindoes in India, moslim-terroristen in New York (9/11) en Parijs (Bataclan 2015), ik kan de trieste lijst zonder moeite nog veel langer maken. Je hoort soms de kreet "alle oorlogen komen voort uit de godsdienst". - Naar mijn overtuiging is godsdienst vrijwel nooit de énige drijfveer. Ik noem als voorbeeld het begin van onze Tachtigjarige Oorlog (1568-1648). Op de lagere school kreeg ik die voorgeschoteld als een godsdienstoorlog: protestantse Nederlandse vrijheidsstrijders wierpen het onderdrukkende katholieke Spaanse juk af. Later werd mij duidelijk dat er veel meer factoren meespeelden, bijvoorbeeld economische. Als Philips II aan de Nederlanden niet de tiende penning (een soort btw van 10%, we zouden er nu voor tekenen) had opgelegd, dan weet ik nog niet zo zeker of wij wel in opstand waren gekomen. Godsdienst is zelden of nooit de énige reden om te gaan vechten. Maar àls mensen eenmaal willen vechten, is godsdienst wel olie op het vuur: "Dieu le veut!"

Ik kan het niet laten om terzijde bij de rigoreuze reformatie van Josia nog twee opmerkingen te maken:
1) We zouden verwachten dat de HEER Josia voor zijn radicale trouw zou belonen met een lang en gelukkig leven. Maar al op 39-jarige leeftijd sneuvelt Josia in een oorlog tegen farao Necho van Egypte (2Koningen 22: 1; 23:29). Eén van de raadsels uit de Bijbelse geschiedenis.
2) Het effect van de radicale zuivering van Josia is van korte duur. Zijn zoons en opvolgers Joahaz en Jojakim vervielen alweer in de oude fouten (2Koningen 23:30-37). Zo'n 20 jaar later ziet de profeet Ezechiël tot zijn ontzetting de tempel in Jeruzalem alweer vol afgoderij (Ezechiël 8).

a. de andere werkelijkheid: geesten, machten, goden, God, het goddelijke, het nirvana, enz.
b. de (kosmische of zedelijke) orde die vanuit die andere werkelijkheid wordt opgelegd;
c. de disharmonie, het onheid, het tekort;
d. het heil, de verlossing, de opheffing van het tekort.

a. het cultische aspect: gebed, eredienst, aanbidding;
b. het mythische aspect: wereldbeschouwing, inzicht (vaak in heilige geschriften);
c. het heils-effectuerende aspect (met een misverstandwekkende term ook wel magisch genoemd);
d. het sociaal-ethische aspect.

a. de andere wereld: goden, geesten, machten, doden, oertijd, eindtijd, hemel, dodenrijk, hel.
b. de manifestatie van de andere wereld: schepping, ordening, voorzienigheid; en de openbaring (het meest markant in heilig woord, heilige schrift en incarnatie).
c. de omgang met de andere wereld in liturgie, rite en offer en in de weg naar het heil (van magie tot aan geloof, ethiek en mystiek).

a) Jodendom.

U gelooft dat God de enige is? hoorden we hierboven Jacobus zeggen. Jacobus verwijst hier naar het Sjema, het centrale belijdenis van het Jodendom, gereciteerd in het ochtend- en avondgebed. Het Sjema begint met Deuteronomium 6: 4: Hoor Israël, de HEER is onze God, de HEER is één (NBG) / is de enige (NBV). De twee geciteerde vertalingen verwijzen al naar accentverschillen bij de uitleg: gaat het erom dat de HEER één is in de zin van ongedeeld en daarom volkomen betrouwbaar (zoals we spreken van "een mens uit één stuk"); of gaat het erom dat de HEER de énige God is en dús de énige Heerser over hemel en aarde (zodat we met geen andere goden of machten te maken hebben); of spreekt deze belijdenis de keuze uit om enkel en alleen de HEER te dienen? Het gaat hier hoogstens om accentverschillen, de verschillende interpretaties sluiten elkaar niet uit. Ook Jezus citeert het Sjema, goed Joods, als Hem gevraagd wordt naar het grootste oftewel belangrijkste gebod: Het eerste is: Hoor, Israël, de Here, onze God, de Here is één, en gij zult de Here, uw God, liefhebben uit geheel uw hart en uit geheel uw ziel en uit geheel uw verstand en uit geheel uw kracht. Het tweede is dit: Gij zult uw naaste liefhebben als uzelf. Een ander gebod, groter dan deze, bestaat niet (Marcus 12:29-31 NBG - ook hier heeft de NBV: Luister, Israël! De Heer, onze God, is de enige Heer).

In een leerzaam artikel over het Sjema vermeldt rabbijn Evers de verschillende interpretaties van het woord "Eén" naast elkaar. Zijn artikel begint met Het eerste gebod van de Tien Geboden duidt op onze overtuiging, dat G’d Eén is. Wij gaan er prat op dat wij het monotheïsme als eerste hebben ingevoerd. Rabbijn Evers legt dus een duidelijk verband tussen het Sjema en het eerste van de Tien Geboden als uitingen van het monotheïsme. - Historisch gezien blijft de vraag intrigerend naar het verband tussen de Egyptische farao Echnaton en de Bijbelse persoon Mozes. Mozes groeide op aan het Egyptische hof. Farao Echnaton voerde het monotheisme in in Egypte - Mozes leerde de Israëlieten: de HEER is Eén. Er bestaan theorieën dat de Aton-religie van Achnaton het ontstaan of de ontwikkeling van het jodendom - en daarmee indirect het christendom - heeft beïnvloed. Een van de aanwijzingen hier is de hymne voor Aton, gevonden in Amarna, die een opvallende gelijkenis vertoont met de Bijbelse Psalm 104. Daar Achnatons regering in de meest geaccepteerde chronologie ergens in de tijd viel, dat de Israëlieten hun ballingschap in Egypte hadden, is een dergelijke invloed zeer wel mogelijk (Wikipedia). Het monotheïsme van Echnaton was een eendagsvlieg, het werd al gauw weer afgeschaft, Egypte keerde terug naar de oude vertrouwde goden-in-het-meervoud. Het monotheïsme van Mozes, daar heeft rabbijn Evers gelijk is, heeft de wereld veranderd.

In het zelfde leerzame artikel schrijft rabbijn Evers: Het credo van het Jodendom ‘Sjema Jisraëel’, hoor Israël, HaSjeem is onze G’d, HaSjeem is Eén’ heeft overigens universele betekenis. Wij zijn geen stammengodsdienst. Ons geloof is bedoeld voor de hele wereld. Deze (sic) vers ‘Sjema Jisraëel’ betekent in feite ‘hoor Israël, G’d die nu nog onze G’d is zal eens Eén zijn voor de hele wereld’. Dat klinkt volkomen logisch. Als er maar één God is, moet die wel God zijn voor alle mensen. Maar in de laatste geciteerde zin zit een zekere spanning tussen het "nu nog" en het "eens". Nú is de HEER nog de God van Israël en het Joodse volk is Zijn uitverkoren volk: Israël, dat Ik heb uitgekozen - dit profetische woord uit Jesaja 44: 2 is een samenvatting van een diepe geloofsovertuiging door heel het Oude Testament vanaf Genesis 12 - een overtuiging die doorloopt in het Nieuwe Testament, want De genade die God schenkt neemt Hij nooit terug, wanneer Hij iemand roept maakt Hij dat niet ongedaan (Romeinen 11:29). Het Joodse volk is en blijft het volk van God. Mijns inziens moeten het christelijke geloof, de christelijke theologie en de christelijke kerken daar fundamenteel van uitgaan. In mijn afscheidsdienst als predikant op 15 juli 2018 heb ik dat nog eens benadrukt. Hier ligt - denk ik - ook de geestelijke achtergrond van het telkens weer opkomende antijudaïsme: jaloersheid op de unieke positie van het Joodse volk. - De HEER is de God van Israël; daarom is het Jodendom in de geschiedenis niet altijd erg missionair geweest. Soms wel, bijvoorbeeld rond het begin van onze jaartelling, de tijd waarin de Tenach was vertaald in het Grieks (de wereldtaal van die tijd) en waarin veel Godvrezenden actief meeleefden met het Jodendom en sommige niet-Joden als proselieten toetraden tot het Jodendom. Tegenwoordig voor mijn gevoel minder: je zult niet zo gauw een Jood met tractaatjes langs de deuren zien gaan om mensen tot het Jodendom te bekeren. Kán dat eigenlijk wel, als je geen geboren Jood bent (= geboren uit een Joodse moeder)? - Iets wat in zekere zin samenhangt met de speciale plaats van het Joodse volk is de fundamentele betekenis van de aloude taal van dat volk (het Hebreeuws) in de Joodse godsdienst. De éigenlijke Tenach is de Hebreeuwse Tenach. Om op zijn 13e jaar Bar Mitswa te worden, moet een Joodse jongen een stuk uit de Hebreeuwse Bijbel kunnen voorlezen.

b) Islam.

Voor gelovige moslims komt de Koran regelrecht uit de hemel. Zonder te kort te willen doen aan de inspiratie van Mohammed: de meeste westerse deskundigen zien een historisch verband tussen Jodendom en Christendom enerzijds en de Islam anderzijds. De Joodse geloofsbelijdenis De HEER is Eén (Deuteronomium 6: 4) en het eerste van de Tien Geboden ... geen andere goden herkennen we in de centrale geloofsbelijdenis van de Islam: Er is geen God dan Allah. De Koran zelf ziet hierin de beslissende overeenkomst met de mensen van het Boek (= Joden en christenen): Zeg: "O, mensen van het Boek, komt tot één woord, waarin wij met elkander overeenstemmen: dat wij niemand dan Allah aanbidden en dat wij niets met Hem vereenzelvigen en dat sommigen onzer geen anderen tot goden nemen, buiten Allah" (Soera 3:64). Niets met Hem vereenzelvigen - J. H. Kramers vertaalt: dat wij Hem niets tot genoot geven; de zonde, die Kramers met een plechtig woord aanduidt met genotengeverij: andere goden vereren naast God. In de Islam is dat de ergst denkbare zonde. Daarom waren orthodoxe moslims zo boos over de roman De Duivelsverzen van Salman Rushdie. Met de duivelsverzen worden een of twee verzen bedoeld die Mohammed in eerste instantie zou hebben uitgesproken, maar die later zouden zijn vervangen. De engel Gabriël zou immers deze verzen niet hebben overgebracht, maar Iblis, de duivel, zou deze op de tong van Mohammed hebben gelegd. Zij zouden gevolgd zijn op ayat 19 en 20 van Soera De Ster van de Koran. Hierin is sprake van al-Laat, al-'Oezza en Manaat, drie godinnen die door de bewoners van Mekka werden vereerd (Wikipedia). Er wordt gesuggereerd dat Mohammed zich om politieke redenen zou hebben laten verleiden tot het vermelden van deze drie godinnen. Later zou hij deze verzen hebben geschrapt. Hier zijn dus het geloof in de éne God, de integriteit van de profeet Mohammed en de volmaaktheid van de Koran in het geding. Het verhaal is geen bedenksel van Rushdie, het gaat hier om een oude legende. Ik heb Rushdies boek zelf niet gelezen, het thema is volgens Wikipedia eigenlijk de Engelse immigratie-problematiek. Maar kort na het verschijnen van het boek sprak Ayatolla Khomeini een fatwa uit over Rushdie (1989) en nog ruim 30 jaar nadien (12 augustus 2022) werd Rushdie door een aanslagpleger zwaar verwond. De ontzetting over De Duivelsverzen is nog niet geluwd. Want er is maar één God.

Wat voor Rabbijn Evers nog toekomstmuziek is (nú nog enkel de God van Israël - eens de God voor de hele wereld), is voor de Islam tegenwoordige realiteit. Er is maar één God, dus Hij is de God voor alle mensen. Het Bijbelse verhaal van de schepping van de mens vinden we in de Koran vele malen terug. Hij begon de schepping van de mens uit klei. ... Dan vormde Hij hem en ademde hem van Zijn geest in (Soera 32: 7- 9). En "de mens" heeft hier het perspectief van "alle mensen". De laatste Soera, die De Mensheid heet, begint met Ik zoek mijn toevlucht bij de Heer der mensen, de Koning der mensen, de God der mensen (Soera 114: 1- 3). Daarom zullen op de Jongste Dag alle mensen zich tegenover God moeten verantwoorden (Soera 102: 8). In die zin bedoelt de Islam de universele godsdienst te zijn.

Voor mijn gevoel (ik ben een westerse christen) staat daarmee op gespannen voet dat de Islam altijd een min of meer Arabische religie is gebleven. Natuurlijk: er is een grote veelkleurigheid: moslims in de verschillende Arabische landen, moslims in Noord-Afrika, moslims in Iran en in Turkije, moslims in Pakistan en in Indonesië (het land met het grootste aantal moslim-inwoners!), moslims in de Verenigde Staten en in West-Europa. Maar voor alle moslims is het Heilige Boek de Koran, en de echte Koran is de Arabische Koran. In wezen is die onvertaalbaar. Al was het alleen maar omdat de Koran niet enkel een tekst is met een betekenis, maar evenzeer een reciet met een klank. Islamitische jongeren die opgroeien in bijvoorbeeld Nederland, ontkomen er niet aan om Arabisch te leren om de Koran te kunnen reciteren. Het Arabische karakter van de Islam is breder dan enkel de Arabische taal. Er zit in de Islam - opnieuw: voor mijn gevoel - overal ter wereld een stuk Arabische cultuur, die soms op gespannen voet staat met de cultuur ter plaatse. Neem de verhouding tussen vrouwen en mannen. Het is een misvatting dat in de Arabische landen vrouwen allemaal rechteloos onderdrukt worden; maar er is wel een duidelijk verschil in rol tussen vrouwen en mannen. Dat voelt anders dan onze moderne Westerse cultuur waarin zelfs de woorden "vrouw" en "man" al verdacht worden.

c) Christendom.

Ik begin met de doorslaggevende overeenkomst tussen Jodendom, Islam en Christendom: ook wij als christenen geloven in de éne God: de God van Abraham. De Tenach van het Jodendom heeft als Oude Testament een ereplaats gekregen in de christelijke Bijbel. Ook wij als christenen lezen daarin De HEER is Eén (Deuteronomium 6: 4) en de uitwerking daarvan in bijvoorbeeld Jesaja 40-55: Dit zegt de HEER, Israëls koning en bevrijder, de HEER van de hemelse machten: Ik ben de eerste en de laatste, er is geen god buiten Mij (Jesaja 44:6). In het Nieuwe Testament hoorden we Jezus al het Sjema citeren (Marcus 12:29) en Paulus betogen: wij weten dat alle afgoden in de hele wereld niets voorstellen en dat er maar één God is (1Corinthe 5: 4). Ook het Christendom is zonder voorbehoud een monotheïstische godsdienst.

En een monotheïstische godsdienst moet wel een universele godsdienst zijn. Als er maar één God is, moet Die wel God van en voor alle mensen zijn. Dat is niet alleen een logische conclusie. Het volgt ook rechtstreeks uit de boodschap van Jezus. Naar mijn overtuiging preekt Jezus (Zelf orthodox Jood) niet een bepaalde nieuwe religie, maar het universele menselijke principe van de barmhartigheid (zie daarover verderop: § 13).

Daar komt nog iets anders bij. Voor mijn gevoel is het Christendom in heel zijn geschiedenis soepeler omgegaan met taal en cultuur dan Jodendom en Islam. Ik schreef hierboven dat voor de Islam de Arabische Koran de enige échte is en voor het Jodendom de Hebreeuwse Tenach de enige échte. Dat laatste is niet helemaal eerlijk. In de eeuwen vóór Christus hebben Joden in Alexandrië (Egypte) de Hebreeuwse Tenach vertaald in het Grieks: de Septuaginta. Ongetwijfeld ten behoeve van de vele Grieks-sprekende Joden daar; en ook - denk ik - om de Joodse Bijbel toegankelijk te maken voor geïnteresseerde niet-Joden. "Vertaald in het Grieks" klinkt simpel, maar het betekende ook een transformatie vanuit de Hebreeuwse cultuur in de Hellenistische. Het Christendom heeft de Septuaginta dankbaar overgenomen als Oude Testament en haar eigen heilige geschriften (het Nieuwe Testament) eraan toegevoegd in het zelfde Hellenistische Grieks. Dat vertaal-proces is sindsdien wereldwijd voortgegaan. De Latijnse christenheid kreeg haar Latijnse Bijbel: de Vulgata. Sinds de Reformatie was er helemaal geen houden meer aan: Luther vertaalde de Bijbel in het Duits, ruim een eeuw later kreeg Nederland zijn Staten-Vertaling. In de laatste twee eeuwen hebben de Bijbelgenootschappen wereldwijd aan steeds meer mensen een Bijbel in hun eigen taal gegeven. Sinds vorig jaar gebruik ik zelf de NBV21. Natuurlijk, als predikant en theoloog moet je de Bijbelteksten bestuderen in de grondtalen (Hebreeuws en Grieks). Maar afgezien van de theologen: in tegenstelling tot zijn joodse of islamitische leeftijdsgenoot kan een christelijke jongere haar / zijn Heilige Schrift gewoon in het Nederlands lezen. Dat bedoelde ik met "soepeler omgaan met de taal". - Ik voegde daaraan toe: "en met de cultuur". Het Christendom blijkt zich in de loop der eeuwen nogal makkelijk te kunnen aanpassen aan de cultuur waarin het verzeild raakt. Om maar één voorbeeld te noemen: het Kerstfeest (voor veel mensen, christenen en niet-christenen, hét christelijke feest bij uitstek). Het Nieuwe Testament geeft ons weinig duidelijkheid over de datum van Jezus' geboorte. De gedachtenis van de geboorte van Jezus is later gekoppeld aan het heidense midwinterfeest, het feest van de onoverwinnelijke zon (want na 21 december beginnen de dagen weer te lengen). "Verlichte Bomenfeest", beter dan de Fabeltjeskrant kan ik het niet zeggen. In onze moderne Kerst-sfeer en Kerst-commercie herken ik weinig Jezus meer. Vergaande aanpassing aan niet-christelijke cultuur. U krijgt misschien het gevoel dat ik daar niet helemaal gelukkig mee ben; en gelijk hebt u.

Maar het échte probleem tussen Jodendom en Islam énerzijds en Christendom ànderzijds zit juist in het monotheïsme. Voor Joden en moslims is het glashelder: er is maar één God. Maar hoe zit het dan met het christelijke geloof in Jezus? - Volgens de eerste drie Evangeliën is Jezus door het Sanhedrin ter dood veroordeeld omdat Hij pretendeerde de Zoon van God te zijn (Mattheus 26:63-66; Marcus 14:61-64; Lucas 22:70-71). Nu kun je betogen dat "Zoon van God" een eretitel is van de Messias (Mattheus 16:16 en Mattheus 26:63), zoals de Heer zegt van de koningen uit het Huis van David: Ik zal een vader voor hem zijn en hij voor Mij een zoon (2Samuel 7:14). Maar uit het geheel van het Nieuwe Testament blijkt dat "Zoon van God" dieper steekt. Paulus citeert waarschijnlijk een oeroude christelijke tekst als hij schrijft dat Jezus "aan God gelijk" was voordat Hij "aan de mensen gelijk" werd (Filippenzen 2: 6- 7; in het Grieks worden voor "gelijk" wel twee verschillende uitdrukkingen gebruikt). Dat "aan God gelijk" wordt vooral duidelijk in heel het Evangelie van Johannes. Ik en de Vader zijn één (Johannes 10:30). En in het boek Openbaring komen we telkens uitdrukkingen tegen als de troon van God en van het Lam (Openbaring 22: 1 en 3; vergelijk ook 5:13; 6:16; 7: 9; 7:10; 14: 4; 21:22): God en het Lam (Jezus) naast elkaar. Vandaaruit in de kerkgeschiedenis de ontwikkeling van Jezus als Zoon van God naar Jezus als God de Zoon: de Tweede Persoon van de Heilige Drieëenheid. In een eeuwen durende geestelijke (en ook politieke)  worsteling heeft de christelijke kerk, met de begrippen van haar eigen tijd, het niet anders kunnen zeggen. Ik heb in de verste verte niet de pretentie dat ik het anno nu wèl beter kan zeggen. Maar ik signaleer wel het probleem.
Voor moslims in de christelijke triniteit een onoverkomelijk obstakel. Jezus (Isa) wordt in de Koran met ere genoemd, de Koran vermeldt over Hem zelfs wonderen die de Bijbel ons niet vertelt (Soera 19:29-33; 3:49 en 5:110). Maar noem Isa niet Zoon van God (Soera 19:35). De christelijke triniteitsleer klinkt in moslim-oren als: drie goden, en is daarmee lijnrecht in strijd met het grote gebod. O, mensen van het Boek, overdrijft in uw godsdienst niet en zegt van Allah niets dan de waarheid. Voorwaar, de Messias, Jezus, zoon van Maria was slechts een boodschapper van Allah en Zijn woord tot Maria gegeven als barmhartigheid van Hem. Gelooft dus in Allah en Zijn boodschappers en zegt niet: "Drie (in één)." Houdt op, dat is beter voor u. Voorwaar, Allah is de enige God. Het is verre van Zijn heiligheid, dat Hij een zoon zou hebben. Aan Hem behoort wat in de hemelen en op aarde is en Allah is als Bewaarder afdoende (Soera 4:171). Waarlijk zij lasteren God, die zeggen: "Allah is Eén der Drie." Er is geen God dan de enige God. En indien zij niet ophouden met hetgeen zij beweren, zal de ongelovigen een smartelijke straf overkomen (Soera 5:73).

Wat dat opschrift precies bedoelt, daarover is veel geschreven en gespeculeerd. Er is wel eens verondersteld dat de Atheners bang waren dat ze bij al hun godsdienstigheden misschien toch nog een godheid vergeten waren en dat ze daarom voor alle zekerheid ook voor die onbekende vergeten godheid maar een extra altaar hadden neergezet. Er is ook wel vermoed dat ze zoiets bedoelden als wat ik hierboven (§ 7) aangaf: de Onbekende God áchter alle bekende godinnen en goden; gezien de Griekse filosofie van die tijd niet helemaal uitgesloten.

Nu moeten we daarbij wel een paar dingen bedenken.
(a) Het verhaal begint ermee dat Paulus hevig verontwaardigd raakte bij het zien van de vele godenbeelden in de stad. Die hevige verontwaardiging horen we ook in zijn brief aan de Romeinen: Vanuit de hemel openbaart Gods toorn zich over al het kwaad en onrecht van hen die met hun onrechtvaardigheid de waarheid geweld aandoen. Want wat een mens over God kan weten is hun bekend omdat God het aan hen kenbaar heeft gemaakt. Zijn onzichtbare eigenschappen zijn vanaf de schepping van de wereld zichtbaar in zijn werken: zijn eeuwige kracht en goddelijkheid zijn voor het verstand waarneembaar. Er is dus niets waardoor zij te verontschuldigen zijn. Want hoewel ze God kennen, hebben ze Hem niet de eer en de dank gebracht die Hem toekomen. Hun overpeinzingen zijn volkomen zinloos en hun onverstandig hart is verduisterd. Terwijl ze beweren wijs te zijn, zijn ze dwaas geworden en hebben ze de majesteit van de onvergankelijke God ingewisseld voor beelden van vergankelijke mensen, vogels, lopende en kruipende dieren. Daarom heeft God hen uitgeleverd aan hun zedeloze begeerten, waardoor ze hun lichaam onteren. Ze hebben de waarheid over God ingewisseld voor de leugen; ze vereren en aanbidden het geschapene in plaats van de schepper, die moet worden geprezen tot in eeuwigheid. Amen (Romeinen 1:18-25). De Levende God kúnnen kennen en toch afgoden vereren - dat los je niet op met voor alle zekerheid een extra altaar "voor de onbekende God". Voor "alle religies komen op hetzelfde neer" moet je niet bij Paulus zijn.
(b) Je kunt in Handelingen 17 de welwillendheid van Paulus tegenover de heidense religie en filosofie natuurlijk opvatten als retorische taktiek. Je vangt met stroop nu eenmaal meer vliegen dan met azijn. Als Paulus zijn toespraak direct begonnen was met zijn negatieve oordeel over de heidense religies (Romeinen 1), dan waren zijn toehoorders onmiddellijk weggelopen. Om gehoor te vinden, moet je aansluiting zoeken bij je publiek. Daartoe benadrukt Paulus om te beginnen de gemeenschappelijke basis van de Atheners en hemzelf: het gaat om de zelfde God: Wat u vereert zonder het te kennen, dat kom ik u verkondigen. Let wel: Paulus spreekt hier niet over de bekende Griekse goden zoals Zeus en Apollo, maar over de "onbekende god" van het altaar dat hij gezien heeft. Ook het citeren van de (uiteraard heidense) dichter Aratus past in dit verband.
(c) ... dat ze Hem (God) zouden zoeken: "de HEER zoeken" is een uitdrukking die door heel het Oude Testament heen vaak wordt gebruikt (met verschillende betekenis-nuances); opvallend vaak in de boeken 12Kronieken en in de Psalmen. Zoek de HEER nu Hij Zich laat vinden, roep Hem terwijl Hij nabij is (Jesaja 55: 6). Jullie zullen Mij zoeken en ook vinden, als jullie Mij tenminste met hart en ziel zoeken (Jeremia 29:13). Dit sleutelwoord voor de vroomheid van Israël gebruikt Paulus hier voor de religie van de heidenen. Dat klinkt overigens heel wat positiever dan wat die zelfde Paulus schrijft over zowel Joden als heidenen: Er is geen mens die God zoekt (Romeinen 3:11 met een citaat uit Psalm 14: 2). Volgens Hebreeën 11: 6 is God een beloner is voor wie Hem ernstig zoeken (NBG).
(d) Maar Paulus is niet naar Athene gekomen voor "meer van hetzelfde"; hij komt met het Evangelie van Christus en de oproep tot bekering, want God heeft bepaald dat er een dag komt waarop Hij een rechtvaardig oordeel over de mensheid zal laten vellen door een man die Hij voor dat doel heeft aangewezen. Het bewijs dat het om deze man gaat, heeft Hij geleverd door Hem uit de dood te doen opstaan.' Toen ze hoorden van een opstanding van de doden dreven sommigen daar de spot mee, terwijl anderen zeiden: 'Daarover moet u ons een andere keer nog maar eens vertellen.' Zo vertrok Paulus uit hun midden (Handelingen 17:31-33). De opstanding blijkt het breekpunt. Grieken hebben nu eenmaal meer met eeuwige ideeën dan met lichamelijke opstanding. Ondanks al zijn welwillendheid bereikt Paulus in Athene weinig.

Daarbij drie opmerkingen.
a) Of de mens in alle andere godsdiensten God zoekt, kunnen wij als christenen menen - enkel aanhangers van die godsdiensten zelf kunnen dat bevestigen of ontkennen.
b) Maar in de Schrift is het altijd God, die den mensch zoekt - die zin doet me denken aan het ontroerende artikel 17 van de Nederlandse Geloofs-Belijdenis: Wij geloven dat onze goede God, door Zijn wonderlijke wijsheid en goedheid, ziende dat zich de mens alzo [door de zondeval] in de lichamelijke en geestelijke dood geworpen en geheel ellendig gemaakt had, Zichzelven begeven heeft om hem te zoeken, toen hij al bevende voor Hem vlood, en heeft hem getroost, belovende hem Zijn Zoon te geven ... Aan de Heidelbergse Catechismus hebben mensen wel eens de indruk overgehouden dat Christus moest komen omdat God zo vertoornd was op de mensen. De Nederlandse Geloofs-Belijdenis weet beter: van meet aan zoekt God de mens op en troost hem met de komst van Christus.
c) De uitspraak van Bavinck In de heidensche godsdiensten is het de mensch, die God zoekt.... Maar in de Schrift is het altijd God, die den mensch zoekt laat de mogelijkheid open dat God de mens zoekt dóórdat Hij de mens Hem laat zoeken. Want Bavinck verwijst hierbij expliciet naar Handelingen 17:27 (zie boven: Het was Gods bedoeling dat ze Hem zouden zoeken).

Joden en Samaritanen waren zich goed bewust van het verschil in religie. Onze voorouders vereerden God op deze berg, en bij u zegt men dat in Jeruzalem de plek is waar God vereerd moet worden (Johannes 4:20), zegt de Samaritaanse vrouw tegen Jezus. De twee volkeren stonden vijandig tegenover elkaar. Joden gingen niet om met Samaritanen (Johannes 4: 9) en Samaritanen weigerden Joden op weg naar Jeruzalem gastvrijheid (Lucas 9:52) - in het Oosten een doodzonde!

We kunnen een interessante exegetische discussie beginnen over de vraag wie Jezus precies bedoelt met die geringste van Zijn broeders en zusters: Zijn weerloze Joodse volksgenoten? de vervolgde en verdrukte christenen? alle armen en verdrukten van deze aarde? - Voor de barmhartigen telt maar één ding: dit is een medemens in nood, die kan ik niet aan z'n lot overlaten, die moet ik helpen.

PS: In dit artikel heb ik de godsdiensten zo consequent mogelijk met een hoofdletter geschreven: Islam, Jodendom, Boeddhisme, Christendom; de aanhangers met een kleine letter: moslims, boeddhisten, christenen. Maar Joden met een hoofdletter, omdat volk en religie bij hen vaak samenvallen.