Eerst weer die angstdroom dat ik nog altijd

Gelukkig komt Kant ook bij Kreck en Schotman aan de orde (zie hierna). Dat geeft enige hoop dat ik van zijn opvattingen nog wat meer zal gaan begrijpen.

Persoonlijk denk ik bij verantwoordelijkheid nog aan iets anders. Eens zullen we ons voor ons leven moeten verantwoorden voor God (Romeinen 14:12) / voor Jezus (2Corinthe 5:10). God maakt het verschil tussen goed en kwaad. De Heer zal komen om recht te doen aan levenden en doden. In de Bijbel is dat niet angst-aanjagend maar hoop-gevend: om van te zingen! (Psalm 9). Ik kom daar later nog op terug.

Bij dit hoofdstuk kwamen er nog twee Bijbelse associaties bij me boven. Bij de mens op weg naar z'n transcendente levensdoel moest ik denken aan Abraham, die vertrok zonder te weten waar hij komen zou, op weg naar de stad van God achter de horizon (Hebreeën 11: 8-10). En bij ons uiteindelijke levensdoel denk ik (goed calvinistisch) aan de glorie van God; ik schreef er ooit een gedichtje over (laatstepsalm.htm ).

In dit hoofdstuk over de natuur (en daarmee in het hele boek) mis ik het nodige:

a) Al in de Bijbel is af en toe sprake van onze houding jegens dieren. Rebekka is zo'n ideale vrouw voor Izaäk omdat ze niet alleen een onbekende vreemdeling te drinken geeft, maar ook spontaan aanbiedt om diens tien dorstige kamelen te drinken te geven (Genesis 24:10-21) - en daar gaan heel wat emmertjes water in. De rechtvaardige kent de ziel van z'n vee (Spreuken 12:10). Het vorige kabinet heeft een dierenpolitie ingesteld, zelfs zonder dat de Partij voor de Dieren deel uitmaakte van dat kabinet. Vandaag was het al dan niet afschieten van edelherten op de Veluwe prominent in het nieuws. Zelf ben ik al bijna mijn hele leven vegetariër, maar ik draag wel leren schoenen. Vanmiddag heb ik nog een irritante bromvlieg ongedeerd buiten gezet - maar muggen in de slaapkamer roei ik onverbiddelijk uit. Als ik het goed zie, gaat het om twee soorten ethische vragen.
b) Hierboven schreef ik over onze scriptie over ethiek en landschap. Toen ging het om de ruilverkaveling van de Mastenbroekerpolder bij Kampen. Zo'n Nederlandse polder is een merkwaardige combinatie van cultuur (ooit aangelegd door mensen!) en natuur (weidevogels die we moeten beschermen). Hier in Zeeland hebben we jaren geworsteld met de Hedwigepolder, en we zijn niet ontzwommen. Algemeen: wat is een landschap ethisch gezien waard? Hoe maak je een afweging tussen natuurwaarden en ekonomische belangen?

Ik maak hier nog twee opmerkingen bij.
1) De Bijbel verdringt suicidale gevoelens niet. Job wil maar liever gewurgd worden (Job 7:15). Elia wil dood (1Koningen 19: 4).  Prediker acht de doden beter af dan de levenden (Prediker 4: 2); je sterfdag is beter dan je geboortedag (Prediker 7: 1) - hoewel: beter een levende hond dan een dode leeuw (Predikeer 9: 4).
2) De afgelopen maanden hebben twee mensen die ik heb gekend een eind aan hun leven gemaakt. Als ik denk zowel aan hun eenzame einde als aan hun nabestaanden, overheerst een gevoel van diep verdriet. Weent met de wenenden is dan misschien de meest ethische houding.

In dit hoofdstuk komt het woord computer éénmaal voor (pag. 251). Waarschijnlijk denkt Trillhaas (in 1970!) daarbij aan zo'n prehistorisch bakbeest in de kelder van een universiteit. Sindsdien is de ontwikkeling snel gegaan. In de jaren '80 deed de personal computer zijn intrede, en in de jaren '90 het internet. Ik kan niet voor u spreken, maar door computer en internet is mijn eigen leven en werken veranderd. Omdat er steeds meer kan, heb je het gevoel dat er steeds meer moet: sinds onze kerkelijke gemeente beamers heeft, ben ik uren bezig met het zoeken van plaatjes en filmpjes. Achter onze pc voelen we ons almachtig en alwetend (inderdaad: de wereld onbeperkt beschikbaar) - tot het apparaat dienst weigert; dan voelen we ons machtelozer dan ooit, de wanhoop nabij. De informatica bespaart ons veel tijd, maar kost ons minstens evenveel tijd: als ik vroeger om 10 uur mijn eerste bezoek in de wijk ging doen, had ik al twee uur aan mijn preek gewerkt - nu ben ik blij als ik dan de binnengekomen mail heb behandeld. En dan voel ik me nog een onderontwikkeld gebied omdat ik nauwelijks actief ben op social media en omdat ik niet voortdurend een mobiel apparaat op zak heb. De opmerkingen van Trillhaas over de vrijheid en de waarschuwing van de Heer om geen schade te lijden aan onze ziel, lijken me actueler dan ooit.

Het valt me op dat Trillhaas zwijgt over de afhankelijkheid van veel wetenschap van het bedrijfsleven. Een farmaceutisch bedrijf zal onderzoek naar een winstgevend medicijn eerder bekostingen dan onderzoek naar een middel tegen een zeldzame kwaal. Voor mijn gevoel is de afhankelijkheid van het bedrijfsleven veel groter dan van de overheid.

Een probleem van christelijke en zeker van kerkelijke kunst vind ik dat esthetiek en geloof wezenlijk verschillende dingen zijn. Ik geef een voorbeeld. We kunnen voor de eredienst kiezen voor uitsluitend liederen van het allerhoogste literaire en muzikale niveau. Voor God is immers zelfs het allerbeste nauwelijks goed genoeg? Maar veel kerkgangers zitten niet op dat niveau: vinden zo'n "verantwoord" lied onbegrijpelijk en onzingbaar. De remedie lijkt voor de hand te liggen: de kerkgangers opvoeden: "ze moeten het maar leren". Maar culturele ontwikkeling is iets anders dan groei in het geloof. Met weinig of geen gevoel voor kunst (muziek en literatuur) kan een mens toch een groot geloof hebben, en wat meer is: veel liefde. Daar komt nog iets bij. Het gevaar bestaat dat we het christendom identificeren met één bepaalde cultuur, namelijk de West-Europese. Terwijl het me juist kenmerkend voor de Geest lijkt, dat haar vonk overspringt van de éne cultuur op de andere. Daarom vind ik het positief dat er in het nieuwe Liedboek (2013) liederen van overal staan, ook uit andere culturele tradities.

Ik verbind daaraan een persoonlijke herinnering. Een jaar na het verschijnen van het boek van Trillhaas, dus in 1971, overleed mijn vader op 48-jarige leeftijd. De dokter had hem nooit verteld hoe ziek hij was (wel tegen mijn moeder, niet tegen hem zelf).

1) Bij de uiteenzetting over de eed moest ik denken aan de inhuldiging van koning Willem-Alexander, waarbij (bijna) alle kamerleden naar keuze de eed of belofte van trouw aflegden; voor de beleving van velen (de televisiekijkers en misschien ook wel de kamerleden zelf) was de keuze vóór de eed een soort openbare geloofsbelijdenis, ondanks het verbod van Jezus en Jacobus.
2) Aan de eed (wel of niet) wijdt de Heidelbergse Catechismus maar liefst een hele zondag (37); waarschijnlijk omdat er hier méér op het spel staat dan enkel de eed, namelijk de hermeneutiek van de Bergrede. De overheid en de noodzaak wegen (volgens de Catechismus) zwaarder dan de Bergrede, want onze gereformeerde vaderen waren (te) beducht voor dopers radicalisme. In mijn gereformeerde verleden heb ik vele malen de belijdenisgeschriften moeten onderschrijven, en daarbij heb ik een voorbehoud gemaakt bij zondag 37. Zó makkelijk kunnen we ons van de radicaliteit van de Bergrede niet afmaken.

Theoretisch heeft Trillhaas natuurlijk gelijk, maar de pastorale schade door een weigering is aanzienlijk. Voor zover ik me herinner heb ik in de 30 jaar dat ik dominee ben slechts één maal een trouwdienst geweigerd: toen mij gevraagd werd een relatie met een buitenlandse partner kerkelijk te bevestigen zonder dat er voordien een burgerlijk huwelijk was gesloten. Niet alleen is dat (volgens mij nog altijd) wettelijk verboden - het suggereert ook een status die in werkelijkheid niet bestaat: aan enkel een trouwdienst in de kerk kunnen de partners geen rechten ontlenen.

Er is niet minder liefde en trouw dan vroeger, maar we verwachten tegenwoordig meer van een huwelijk / relatie. Toen mijn ouders in 1950 trouwden, zei een door-de-wol-geverfde oude buurvrouw tegen het pasgetrouwde bruidje (die later mijn moeder zou worden): "Als je man niet drinkt en als hij je niet slaat, dan heb jij een gelukkig huwelijk". Ze bedoelde: je moet de lat niet te hoog leggen, dan heb je ook geen klagen. Wij leggen de lat tegenwoordig hoger dan die buurvrouw.

In het betoog van Trillhaas lijkt het huwelijk de enige vorm van samenleven van man en vrouw. Ongehuwd samenwonen valt buiten zijn blikveld. Anno 1970 misschien begrijpelijk. Inmiddels is ongehuwd samenwonen gemeengoed (hopelijk wel met een partnerschapsregistratie, om gedoe bij uiteengaan of overlijden te voorkomen). Het is de vraag wat in deze hedendaagse situatie de meerwaarde van het huwelijk is. Met andere woorden: juist het bestaan van alternatieven vraagt om een herformulering van de ethiek van het huwelijk.

In dit (en in het volgende) hoofdstuk valt me op hoezeer ethische overwegingen mede-bepaald zijn door tijd en cultuur. Het leerpunt daaruit is, dat dat zelfde waarschijnlijk ook voor onze eigen ethische overwegingen geldt.

Daar heeft Trillhaas wel een punt. Zeker als we denken aan de talrijke Bijbelse verhalen over gastvrijheid. Abraham nodigde drie onbekende vreemdelingen uit voor de maaltijd, en ontving daarmee de HEER Zelf en twee engelen (Genesis 18). Zo kunnen wij zonder het te weten engelen herbergen (Hebreeën 13: 2). In het laatste oordeel zal de Heer zeggen: Ik was een vreemdeling, en gij hebt Mij gehuisvest. Want in zoverre gij dit aan één van deze Mijn minste broeders hebt gedaan, hebt gij het Mij gedaan (Mattheus 25:35 en 40 NBG). - De klassieke oudheid kende een analoge gastvrijheid. Behandel een onbekende vieze bedelaar met respect, want: zwerven de Goden niet dikwijls, op vreemde gasten gelijkend, / rond door de steden der mensen in allerlei soort van vermomming! (Homerus' Odyssee 17:485-486 vertaling Timmermans). Een klassiek voorbeeldverhaal is de ontroerende geschiedenis van de arme oude Philemon en Baukis, die twee onbekende vreemdelingen gastvrij ontvangen - zelfs hun enige gans willen ze voor hen slachten - en die daarmee zonder het te weten Zeus en Hermes gastvrijheid bewijzen (Ovidius' Metamorphosen VIII:611vv) - eeuwen later is de geschiedenis in Lykaonë nog altijd bekend (Handelingen 14:11-12). Uitvoerig verhaalt Homerus over de gastvrijheid die Odysseus als naamloze zwerver geniet bij de Phaeaken (Homerus' Odyssee vanaf boek 6 - pas in het begin van boek 9 noemt Osysseus tegenover zijn gastheer Alkinoüs zijn naam!). Reizigers in armere delen van de wereld ervaren soms ook nu nog een dergelijke gastvrijheid. Zonder het te weten engelen herbergen zal ons niet overkomen, want wij zullen nooit zomaar onbekende vreemdelingen uitnodigen om mee te eten, laat staan om te blijven slapen. Eerder waarschuwen we elkaar: laat geen onbekenden binnen, je kunt tegenwoordig geen mens vertrouwen! Ik denk dat we een ethiek van de gastvrijheid nodig hebben.

Daarbij maak ik twee opmerkingen:
1) Het grote belang van eer of schande spreekt uit de Psalmen. In veel Psalmen klaagt de dichter over vijanden, die hem belasteren en verdachtmakingen. Onwaarheid komt uit hun mond, onheil huist in hun hart, een open graf is hun keel, gespleten is hun tong (Psalm 5:10). In het Nieuwe Testament waarschuwt vooral Jacobus tegen de risico's van de tong die een wereld van onrecht is (Jacobus 3:6).
2) In onze tijd is dit onderwerp actueler dan ooit. Massamedia geven aan het kwade gerucht vleugels. Een boosaardig tv-programma kan een politicus breken. Pesterijen in social media kunnen jongeren tot zelfdoding drijven.

Volgens de middeleeuwse formulering bestaat een waarachtige boetedoening uit contritio cordis (oprecht berouw) + confessio oris (belijdenis van onze fouten) + satisfactio operis (daadwerkelijke genoegdoening). Dat geldt tegenover God - het geldt ook tegenover mensen. God vergeeft ons onze fouten graag (Psalm 86: 5), maar Hij vergeeft niet "zomaar". Jezus leert ons om God om vergeving te vragen: Vergeef ons onze schulden. Zó werkt het ook tussen mensen. Vergeving is te kostbaar om zomaar ongevraagd weg te geven. Vergeving heeft haar plek in het kader van verzoening. Door een wandaad wordt de relatie tussen mensen verstoord. Als de dader berouw heeft, zijn fout erkent en alles doet om het weer goed te maken - dan is het nog aan het slachtoffer om wél of niet te vergeven. In zo'n geval (Lucas 17: 4) doet Jezus een klemmend appèl op ons om vergeving te schenken: gelijk ook wij vergeven onze schuldenaren. Daarmee wordt de relatie hersteld (verzoening). Dan nog kan vergeving vreselijk moeilijk zijn. En het blijft een open vraag of we een dader moeten / kunnen vergeven die zonder schuld te erkennen is gestorven.

In de jaren '70 studeerde ik theologie. Discussies over de theologie van de hoop, van de bevrijding, van de ontwikkeling en van de revolutie (theologieën van ... = de zogenaamde genitief-theologieën) werden ook in Kampen in alle hevigheid gevoerd. Ze bereikten een hoogtepunt rond de stelling van het College van Hoogleraren dat christendom en communisme onverenigbaar zijn. Ik herinner me een rumoerige studentenvergadering waarbij die stelling op het schoolbord stond: christendom en communisme zijn onverenigbaar. Een student pakte een wisser en veegde twee letters weg - nu stond er: christendom en communisme zijn verenigbaar. Een ander veegde nog wat weg: dom en communisme zijn verenigbaar. Tenslotte werd het: dom en communisme zijn enig. Was getekend: College van Hoogleraren. -  De hartstocht voor gerechtigheid was en is me uit het hart gegrepen. Moeite had ik met reductie van de hele theologie tot de éne vraag van onderdrukking of bevrijding. Ik herinner me een college homiletiek (= preekkunde). De hoogleraar (prof. Runia) had nauwelijks één zin gezegd, of uit de zaal kwam de vraag: "Moeten we niet eerst eens praten over de vooronderstellingen?". Met die vooronderstellingen bedoelde de vraagsteller: een neo-marxistische maatschappij-analyse. De uiterste consequentie kon zijn dat we pas over preken mochten praten als heel Latijns-Amerika (en de rest van de wereld) bevrijd was. - Inmiddels klinkt ook deze vraagstelling gedateerd. Nog steeds is er gruwelijk veel onrecht in de wereld. In de theologie lijkt gerechtigheid ingewisseld voor spiritualiteit. Ik vind dat geen verbetering.

Een ander spannend thema in mijn studententijd was oorlog en vrede. De politieke discussie in Nederland spitste zich toe op de 572 kruisraketten die de NAVO in West-Europa wilde plaatsen (onder meer in Nederland). In de kerken stonden IKV en ICTO elkaar naar het leven. In mijn eigen specialisatie (homiletiek = preekkunde) was het thema van onderzoek: preken op vredeszondag. Hoe preekten dominees feitelijk op vredeszondag? We hebben een aantal preken opgevraagd (met commentaar van de predikant) en geanalyseerd. In sommige preken werden alle mogelijke kolen en geiten gespaard. Andere dominees hadden kennelijk de hele zomer moed lopen te verzamelen om op de vredeszondag in september een statement te durven maken. Weer anderen trokken onvervaard ten strijde tegen het reactionaire deel van hun gemeente. Hoe zouden we het zelf doen? We maakten ieder een preek over David en Goliath (1Samuel 17) en we vergeleken de producten met elkaar. In elk geval leerzaam dat je over één Bijbelgedeelte zoveel totaal verschillende preken kunt maken! Afgezien daarvan is het de vraag of een monoloog als de preek zich leent voor het uitdragen van politieke standpunten. Toen ik in 1983 zelf dominee werd, heb ik de thematiek niet in een kerkdienst, maar in een gespreksavond aan de orde gesteld. Tegenwoordig merk ik weinig aandacht voor de vredeszondag meer.

Trillhaas schrijft duidelijk vanuit de herinnering aan de Tweede Wereldoorlog en in de situatie van de Koude Oorlog (pag. 500). Inmiddels is ook deze situatie veranderd. Voor zover ik (als leek) zie, zijn op dit moment de grootste problemen bloedige burgeroorlogen in verschillende landen (Syrië, Sudan, enz.) en de vraag in hoeverre militaire aanwezigheid op grote afstand gerechtvaardigd en zinvol is (in de jaren '60-'70 Vietnam; recentelijk Iraq en Afghanistan).

Over "preken op vredeszondag" schreef ik hierboven al. Nog een paar opmerkingen over kerk en politiek.
a) Af en toe krijg ik als predikant of krijgen we als kerkeraad de vraag om een politiek of maatschappelijk standpunt in te nemen. Bijvoorbeeld over de openstelling van de supermarkten in Goes op zondag. We reageren dan vooral vanuit bezwaar tegen de 24/7-ekonomie, dus (helemaal in de geest van Trillhaas!) met algemeen-inzichtelijke argumenten. Veel langer geleden kregen we het verzoek ons als kerkeraad te keren tégen de aanleg van een tunnel onder de Westerschelde. De brief was voorzien van allerlei aansprekende argumenten. Toch hebben we niet getekend. Wat zouden wij als kerkeraad over zo'n gecompliceerde kwestie met allerlei voors en tegens kunnen toevoegen? Inmiddels ligt die tunnel er al jaren en tallozen maken er dankbaar gebruik van. Ik noem dit voorbeeld om te laten zien dat in politieke uitspraken goedheid niet voldoende is - het gaat om (zakelijke) juistheid (ook dit is in de geest van Trillhaas); en die vergt grondige kennis van zaken.
b) Zelf ben ik opgegroeid in de Gereformeerde Kerken. Die deden als kerken niet zo makkelijk politieke uitspraken. Ook in de Gereformeerde Kerken hanteerden we namelijk een tweedeling (teruggaande op Abraham Kuyper), het zogenaamde KiKo-model: kerk als instituut en kerk als organisme. De kerk als instituut was de ambtelijke kerk: diakenen, ouderlingen, dominees - kerkeraden tot en met de synode; deze kerk als instituut hield zich bezig met kerkdiensten, katechese en pastoraat, diakonaat en zending. De kerk als organisme werd gevormd door de gemeenteleden die actief waren in christelijke organisaties: schoolbesturen, politieke partijen, vakbonden, enz. Dat gaf een heldere taakverdeling: dominees, kerkeraden en synodes werden niet belast met allerlei maatschappelijke problemen waar ze als ambtsdragers geen verstand van hadden; tegelijk was het gereformeerde volksdeel op alle terreinen van het leven actief, immers er is geen duimbreed in het leven, waarvan Christus niet zegt: 'Mijn!' (Abraham Kuyper). Ook dit model is aan slijtage onderhevig, voor mijn gevoel in elk geval door twee ontwikkelingen: a) het kost christelijke organisaties vaak veel moeite hun christelijke identiteit overtuigend zichtbaar te maken; en b) lang niet alle christenen zijn maatschappelijk actief binnen christelijke organisaties; zo telt onze kerkelijke gemeente leerkrachten in het christelijke én in het openbare onderwijs.

Een opmerking over dat verouderen. Het boek van Trillhaas dateert van 1970 (43 jaar geleden dus). Dat is hier en daar duidelijk te merken. Het betoog van Trillhaas over huwelijk en sexualiteit, over oorlog en vrede enz. doet gedateerd aan. Verder verwijst Trillhaas herhaaldelijk expliciet of impliciet naar het Duitse Nazi-verleden en de Tweede Wereldoorlog - begrijpelijk voor een man die dat allemaal persoonlijk heeft meegemaakt. Mij is wel gevraagd of ik in mijn verplichte studietijd niet beter een hedendaagse ethiek zou kunnen bestuderen. Zelf vond ik het bezwaar niet zo groot. De basis-informatie in een handboek veroudert niet zo snel. En interessant is juist wat er wél veranderd is. Dat bepaalt ons erbij hoe ethiek altijd midden in onze eigen tijd en situatie staat. Juist de (tijds)afstand doet ons dat scherper zien. Over onze moderne ethieken zullen lezers over 40 jaar ook hun hoofd schudden.

Deze opvatting van ethiek spreekt me erg aan: ethiek vanuit het besef dat we eenmaal verantwoording voor ons leven zullen afleggen tegenover God. Dat sluit aan bij het nieuwtestamentische begrip verstandig (fronimos) dat Trillhaas herhaaldelijk aanhaalt. Verstandig handel je als je kijkt naar de toekomst - "Een slimme christen is op de toekomst [van de Heer] voorbereid!". Verstandig handel je als je (zoals de slimme rentmeester uit Lucas 16: 8!) beseft dat je verantwoording zult moeten afleggen. De vraag uit het begin van dit verhaal: Wat moeten we doen? (Lucas 3:10, 12 en 14) komt voort uit dat zelfde besef (gewekt door de profetie van Johannes de Doper). Noem het eschatologische ethiek = ethiek vanuit het einde. Déze eind-examenvragen mogen al vooraf bekend worden: het zijn de vragen van den beginne: mens, waar ben je? en waar is je medemens? die ons aan het einde zullen worden gesteld. Voor mijn besef is de hele "ethiek" van het Nieuwe Testament gedacht vanuit deze laatste rekenschap (oftewel het laatste oordeel). Jezus gebiedt ons andere mensen zó te behandelen als wij zelf behandeld zouden willen worden (Lucas 6:31), omdat God ons eenmaal inderdaad zó zal behandelen: geef, en u zal gegeven worden (Jezus bedoelt: door God, in het laatste oordeel) - zij het op goddelijk-royale manier: een goede, gedrukte, geschudde en overlopende maat zal men in uw schoot geven; want met de maat waarmee u meet, zal u wedergemeten worden (door God, in het laatste oordeel; Lucas 6:36-38). Dit punt vind ik belangrijk genoeg om er nog een aantal opmerkingen bij te maken.
a) Met de maat waarmee u meet, zal God u eenmaal wedermeten - in het laatste oordeel zit onmiskenbaar loon naar werken. Zalig de barmhartigen, want God zal barmhartig zijn voor hen (Mattheus 5:7) - maar onbarmhartig zal het oordeel zijn over hem die geen barmhartigheid bewezen heeft (Jacobus 2:13). Dat is de kern van waarheid in de kreet die tegenwoordig weer in de (new age-)mode is "wat je geeft, dat krijg je terug". Alleen, moeten we erbij zeggen: nú vaak nog niet; het leven is vaak ontzettend oneerlijk (vaak valt rechtvaardigen ten deel wat zondaars verdienen, en zondaars wat rechtvaardigen verdienen, Prediker 8:14). De Heer Zelf zal eraan te pas moeten komen.
b) Het leven is méér dan ethiek. Gods oordeel is dan ook méér dan enkel ethisch: niet alleen over ons doen & laten, maar ook over ons zijn (inclusief ons lijden). Zalig gij armen, want voor u is koninkrijk van God (Lucas 6:20) - daarom komt Lazarus in de hemel: niet omdat hij een goed mens of een gelovig mens was, maar omdat hij arm was (Lucas 16:19-31). Zalig die treuren, want zij zullen getroost worden (Mattheus 5:4) - God zal al hun tranen afwissen (Openbaring 21: 4). God zal het lijden ons lonen (Gz 224: 3).
c) Wie goed doet om door mensen te worden gezien (en geprezen), heeft z'n loon al ontvangen (Mattheus 6: 1-18). En wie goed doet om door God te worden beloond, komt in de verleiding te gaan claimen (tegenover God) en calculeren (mag het een onsje minder zijn? ga ik met een zes-min ook nog over?). Vandaar de afkeer van de reformatie van de verdienstelijke "goede werken" (zeker als dat dan ook nog speciaal godsdienstige of kerkelijke "goede werken" zijn). Goede werken doe je niet óm ervoor te worden beloond, maar - zoals de voorbeeldige barmhartige Samaritaan - door ontferming bewogen (Lucas 10:33). Zelf kun je achteraf alleen maar zeggen: Ik heb enkel maar gedaan wat ik moest doen (Lucas 17:10). Dat niet-berekenende van de "werken van barmhartigheid" spreekt ook uit de verrassing van de rechtvaardigen in het oordeel: Heer, wanneer hebben wij U hongerig gezien en U te eten gegeven? (Mattheus 25:37-39). 
d) Die "werken van barmhartigheid" zijn niet kerkelijk of godsdienstig, maar menselijk: een hongerige te eten geven, een vreemdeling onderdak verlenen (zie mijn opmerking hierboven over gastvrijheid), enz. De Heer zal ons niet vragen naar onze kerkgang, dogmatiek of spiritualiteit. Hij zal vragen naar menselijkheid: Mens, waar ben je? waar is je broer? Het zijn alle volkeren die naar deze maat worden gemeten (Mattheus 25:32). Daarmee voldoet deze eschatologische ethiek aan de wens van Trillhaas dat we erover van gedachten kunnen wisselen met mensen, of ze nu wel of niet godsdienstig zijn.
e) Tot nu toe haalde ik voor deze eschatologische ethiek teksten aan uit het Nieuwe Testament. Maar ook het Oude Testament kent haar: Vrees God en onderhoud Zijn geboden, want dit geldt voor alle mensen. Want God zal elke daad doen komen in het gericht over al het verborgene, hetzij goed, hetzij kwaad (Prediker 12: 13-14). En de oudere soera's van de Koran staan helemaal in het teken van het laatste oordeel. Ook met Joden en Moslims is er dus (in principe) een gesprek mogelijk over deze eschatologische ethiek.
f) Over het laatste oordeel schreef ik ook elders. Twee elementen uit dat verhaal: Tegenover wie zullen wij ons verantwoorden over ons leven? Paulus kan schrijven dat we zullen verschijnen voor de rechterstoel van God (Romeinen 14:10 met variatie in de handschriften) en voor de rechterstoel van Christus (2Corinthe 5:10). Blijkbaar komt dat op hetzelfde neer. Handelingen 17:31 brengt beide gezichtspunten in samenhang: God heeft een dag bepaald, waarop Hij (= God) de aarde rechtvaardig zal oordelen door een man die Hij heeft aangewezen (= Jezus). Wanneer zullen wij ons verantwoorden voor ons leven? Het Nieuwe Testament lijkt twee verschillende momenten te noemen: direct na onze dood (het is de mensen beschikt om éénmaal te sterven, en daarna het oordeel, Hebreeën 9:26) en bij de wederkomst van Jezus (wanneer de Mensenzoon komt in Zijn glorie, Mattheus 25:31). Dat verschil is schijn. Er is maar één oordeel: het oordeel na het sterven en het oordeel bij Jezus' wederkomst vallen samen. Wie sterft, ontwaakt op de jongste dag. Ook al ligt er in de aardse tijd vele eeuwen tussen sterfdag en voleinding.
g) Het laatste oordeel - dat klinkt angstaanjagend. Inderdaad: de waarschuwingen van Jezus liegen er niet om (Marcus 9:48 en Lucas 16:24). Maar het laatste oordeel is toch vooral hoop-gevend: het leven is oneerlijk, en zonder laatste oordeel zou de beul een eeuwige voorsprong houden op zijn slachtoffer, en de rijke man op de arme Lazarus (Kuitert). Het is een blij vooruitzicht dat de Heer zal komen om ieder mens recht te doen! In het kader van de ethiek voeg ik daar aan toe: het laatste oordeel is ook zin-gevend. De humanistische gedachte dat ons leven (ons doen en ons lijden) zijn betekenis helemaal moet krijgen bínnen het bestek van ons leven ("gelooft u ook meer in het leven vóór de dood?") vind ik persoonlijk te mager. Het is aan de Schepper om de waarde van mijn leven te bepalen. En die waarde heeft het dan ook.

Toen ik begon aan het boek van Trillhaas, typeerde ik het als gründlich. Nu ik het uit heb, voeg ik eraan toe: toch is het niet echt methodisch. Terwijl ethiek en dogmatiek binnen de theologie toch bekend staan als de systematische vakken! Maar misschien kan het ook niet anders. Ik denk aan de verantwoording die Rothuizen gaf van zijn boek Wat is ethiek (pag. 7): Soms denk ik, dat het resultaat maar een wonderlijk allegaartje is geworden. Dan weer: maar dat is de ethiek ook! Verderop (pag. 35) definieert Rothuizen ethiek als enige orde op zaken stellen. Ik denk dat Rothuizen daarmee hetzelfde bedoelt als de analyse van de situatie van Trillhaas.

Hoe mooi deze zin ook klinkt, ik vind het altijd moeilijk om me daar iets bij voor te stellen. Jezus Christus als het éne Woord van God = Evangelie en Gebod - dan omvat Jezus Christus dus ook bijvoorbeeld de Tien Geboden (die God aan Israël gaf meer dan 1000 jaar voordat Jezus van Nazareth leefde). Dat kun je alleen zo zeggen als je Jezus Christus ziet als een alles omvattend principe (men heeft Barth dan ook wel christomonisme verweten, pag. 91). Als tegenhanger van Barth noem ik daarom een ander, eveneens Calvinistisch, concept: dat van Van Ruler. Voor Van Ruler is juist de wet fundamenteel en primair: de wet geeft vorm aan de schepping, zó wordt de geschapen werkelijkheid tot Rijk van God. De problemen ontstaan doordat we ons niet aan Gods wet houden. Die problemen zijn onze zonden en schuld. Om die problemen op te lossen treedt God menselijk op in Jezus Christus. Maar dat optreden heeft het karakter van een tijdelijke noodmaatregel. In de voleinding wordt Jezus Christus weer opgeheven (Van Ruler beroept zich hiervoor op 1Corinthe 15:28). Dan is de wereld zoals ze was bedoeld: een nieuwe aarde waar gerechtigheid woont (2Petrus 3: 13). Waar Barth de betekenis van Jezus Christus zo ver mogelijk uitbreidt, dringt Van Ruler de betekenis van Jezus Christus zo ver mogelijk terug (de Middelaar is "slechts" middel). In tegenstelling tot Barth maakt Van Ruler een duidelijk onderscheid tussen het terrein van God de Vader, God de Zoon en God de Heilige Geest. Goed Calvinistisch geeft Van Ruler aan het Oude Testament zijn volle gewicht: dát is de eigenlijke Bijbel - het Nieuwe Testement is slechts "het verklarende woordenlijstje achterin".

- De rooms-katholieke leer spreekt van het natuurrecht: ook zonder Gods openbaring in Christus kan ieder mens met z'n verstand de biologische, sociale en rationele regels zien die God in de schepping gelegd heeft. Dat natuurrecht wordt bevestigd door de geopenbaarde geboden. Bijvoorbeeld: de natuur leert ons de waarde van het leven, en het gebod "gij zult niet doodslaan" bevestigt die waarde.
- Volgens Luther leven we als christenen in twee rijken: in het wereldlijke rijk (de samenleving) gelden natuurlijke regels, die grotendeels samenvallen met de Tien Geboden en die veelal ook "door heidenen en Turken" worden erkend - in het geestelijke rijk (de christelijke gemeente) gelden de regels van de Bergrede. Een christen kan privé leven volgens de boosdoener niet weerstaan (Mattheus 5:39) maar bijvoorbeeld als rechter boosdoeners streng straffen. Vanuit deze tweedeling heeft men de lijn wel doorgetrokken naar het Derde Rijk van Hitler, waartegen de Duitse kerk (voor het grootste deel) geen weerwoord had - maar daarmee doen we Luther geen recht.
- Ook de reformierte (in Duitsland is reformiert de verzamelnaam voor Calvinisten en Zwinglianen) theoloog Emil Brunner aanvaardt normen buiten de openbaring in Christus, namelijk de "ordeningen" = de structuren van het menselijke samenleven, die mensen door hun gezonde verstand kunnen scheppen, in stand houden en kennen. Voor die maatschappelijke ordeningen heeft Brunner een heilig respect: het zijn ordeningen van de Schepper, en daarom niet alleen feiten maar ook normen.

Van Ruler heeft ernstig bezwaar gemaakt tegen deze anthropologie vanuit de christologie: Wij zijn er niet uitsluitend voor de anderen. Dat ware een ernstige schending van de humaniteit. Wij zijn er in de eerste plaats voor onszelf, dat wil zeggen: om er te zijn en om onszelf te zijn, een bestaan, dat zich verheugt in zichzelf. ...Is dat de oorspronkelijke en uiteindelijke bestemming van de mens: om kruisdrager te zijn? Ligt deze niet daarin, dat hij Pallieter wordt? Van Ruler kan daarom zelfs provocerend zeggen: Mijn sigaar is, evangelisch gesproken, even belangrijk als mijn verhouding tot mijn buren.

Kreck doet alsof deze driedeling correspondeert met de Drieëenheid (pag 151), maar dat is natuurlijk niet zo. Met God de Verlosser bedoelt Kreck niet de Heilige Geest, maar - opnieuw - Jezus Christus; nu: Jezus Christus Die zal komen om te oordelen de levenden en de doden, met in het verlengde daarvan de opstanding van het lichaam en het eeuwige leven. Je kunt zeggen dat Kreck van de drie gezichtspunten van de Drieëenheid (Vader, Zoon en Geest) is overgestapt op het schema verleden, heden en toekomst. Je kunt ook zeggen dat de christologie zich hier heeft uitgebreid over de hele Drieëenheid. Daardoor verdwijnt de Heilige Geest uit het zicht. Natuurlijk is er geen tegenstelling tussen de Heer en de Geest (2Corinthe 3:17-18). Maar van Van Ruler leren we hoe belangrijk de structuurverschillen tussen het christologische en het pneumatologische gezichtspunt zijn (Theologisch Werk I pag. 175-190 - pneumatologie = de leer van de Heilige Geest).

Die zelfde gedachte hoor ik in de uitdrukking bouwen aan het Koninkrijk van God. Die uitdrukking heb ik tussen pakweg 1965 en 2000 vele malen gehoord en gelezen. De bedoeling erachter kan ik alleen maar ondersteunen: bouwen aan een levende christelijke kerk, bouwen aan een menselijker en rechtvaardiger samenleving. Dat valt nog lang niet mee, de werkelijkheid (en wijzelf) zijn weerbarstiger dan we in ons optimisme misschien dachten. Maar bouwen aan Gods Koninkrijk lijkt me fundamenteel onjuist gedacht. Wij bouwen Gods Koninkrijk niet, we dragen er ook geen klein steentje aan bij. Gods Koninkrijk komt, dat mogen we verwachten en daar mogen we om bidden (Uw Koninkrijk kome); Gods Koninkrijk komt, en de beslissende vraag is of wij dan Gods Koninkrijk zullen mogen binnengaan (Mattheus 7:21; 8:11-12; 18: 3). Tegenwoordig hoor ik minder bouwen aan Gods Koninkrijk. Wat de uitdrukking zelf betreft ben ik daar blij mee; als het een teken is van een verschuiving van gerechtigheid naar spiritualiteit, minder blij.

Ik heb moeite met de negatieve manier waarop Kreck hier over het Jodendom schrijft. In het Jodendom wordt uit de Wet een dictator respectievelijk een dictaat, dat letterlijk moet worden uitgevoerd (pag. 154). Nu is de Wet er niet meer omwille van de mens, omwille van het verbondsvolk en de door God gegeven levensordening, maar de mens is er omwille van de Wet; tot het tenslotte komt tot de casuistiek die we in het Nieuwe Testament en met name door Jezus zo krachtig bestreden zien worden (pag. 155). Kreck heeft blijkbaar weinig gevoel voor de Joodse liefde tot en vreugde in de Tora (vergelijk Psalm 19: 8-11 en Psalm 119). En vooral: Kreck bezweert voortdurend dat we ons uitgangspunt moeten nemen in Jezus Christus, maar zou de Jood Jezus Zich herkennen in deze typering van Zijn godsdienst?

Het geweten is het volgende onderwerp van Kreck. Al voor ik ga lezen is mij het volgende duidelijk:
(a) Het geweten is een algemeen menselijk gegeven. In alle tijden, culturen en religies hebben mensen gevolg gegeven aan de stem van hun geweten of zijn in gewetensnood geraakt, hebben gehandeld met een goed geweten of last gehad van een kwaad geweten. Trillhaas heeft ons al verteld dat het begrip "geweten" afkomstig is uit de Stoa (een richting in de Griekse filosofie).
(b) De inhoud van het geweten kan aanmerkelijk verschillen per cultuur, religie en tijd. Men zegt dat er culturen zijn waar men met een goed geweten afgeleefde bejaarden van de steilte in zee stort. Weigerambtenaren beroepen zich op hun geweten tegen de meerderheid van de Nederlandse bevolking in. Als schooljongen kon ik niet met een goed geweten op zondag gaan fietsen - inmiddels heb ik daar geen problemen meer mee; maar een ijsje kopen of zwemmen op zondag doe ik nog steeds niet.
(c) Er zijn mensen die zonder blikken of blozen de vreselijkste misdaden begaan; hebben die geen geweten?
Wat heeft Kreck over het geweten te melden?

Ik moet hierbij denken aan wat Miskotte schrijft over ons geloof: Het is in u, maar niet ván u, niet van uw zieleakker, het is in u neergelaten en het wordt in u onderhouden. Wat hebt gij, dat gij niet ontvangt? Het geloof leeft in u een eigen leven. Gij weet niet hoe gij zult geloven, maar de Geest gelooft in u met een onuitsprekelijke vastberadenheid (Kennis en Bevinding, pag. 28).

Alleen de vogels vliegen van Oost- naar West-Berlijn.
Worden niet teruggefloten, ook niet neergeschoten.
Over de muur, over het IJzeren Gordijn,
Omdat ze soms in het westen soms ook in het oosten willen zijn.

Een mooi voorbeeld van de Calvinistische visie op bezit en arbeid vind ik de uitleg van het achtste gebod in zondag 42: Wat verbiedt God in het achtste gebod? - God verbiedt niet alleen dat stelen en roven, hetwelk de overheid straft; maar Hij noemt ook dieverij alle boze stukken en aanslagen, waarmede wij onzes naasten goed denken aan ons te brengen, hetzij met geweld, of schijn des rechts, als met vals gewicht, el, maat, waar, munt, woeker, of door enig middel, van God verboden; daarenboven ook alle gierigheid, alle misbruik en verkwisting Zijner gaven. Maar wat gebiedt u God in dit gebod? - Dat ik mijns naasten nut, waar ik kan en mag, bevordere; met hem alzo handele, als ik wilde dat men met mij handelde; daarenboven ook, dat ik trouwelijk arbeide, opdat ik den nooddruftige helpen moge. Met "geen misbruik en verkwisting van Gods gaven" en "trouwelijk arbeiden" lijken we in de buurt te komen van bovengenoemde Baxter. Maar de Catechismus is zeer kritisch tegenover ekonomische zonden, waaronder rente (woeker) en gierigheid. En getrouwelijk arbeiden moeten we niet doen om te sparen, maar om de armen te kunnen helpen.

Op deze pagina's 264-265 blijkt opnieuw hoezeer iedere bestandsopname een moment-opname is.
- Toen in 1989 de muur viel, was er van het Wirtschaftswunder van de DDR weinig meer te bespeuren.
- De Westerse ekonomie is nog niet ingestort, maar bevindt zich sinds 2008 wel in een krisis waar (voor mijn gevoel) niemand echt greep op heeft.
- Gelukkig zijn een groot aantal dictaturen uit 1975 inmiddels min of meer demokratisch geworden.
Wat we van Kreck in elk geval leren is hoe moeilijk je uit je eigen tijd algemene conclusies kunt trekken.

Het laatste en langste hoofdstuk van Kreck gaat over de overheid. Vóór ik Kreck aan het woord laat denk ik zelf even na. Wat is de essentie van de overheid? - een terugblik in de geschiedenis om ons moderne beeld van de overheid iets minder vanzelfsprekend te maken.
    Voor zover ik weet heeft elk volk in de geschiedenis op de één of andere manier een overheid gehad. Of kwam een volk pas voor in de geschiedenis als het een overheid had? Zodra Abram in Egypte komt, krijgt hij te maken met farao en diens vorsten (Genesis 12:15). En in Genesis 14 krijgt Abram het aan de stok met een hele coalitie van koningen én hij ontmoet de mysterieuze Melchizedek, de koning van Salem (Genesis 14:18). De Filistijnen hadden hun stadsvorsten (1Samuel 5 en 6). Het volk Israël wilde een koning, net als alle andere volkeren (1Samuel 8: 5). Een volk heeft een koning - Vanaf het begin waren er in de stad Rome koningen aan de macht(zo vertaal ik de eerste zin van Tacitus' Annalen). Naast de plaatselijke of bovenplaatselijke koning had een stad(je) veelal een raad van oudsten (bijvoorbeeld 1Samuel 16: 4). Jetro adviseert zijn schoonzoon Mozes een deel van zijn bestuurlijke werk te delegeren aan oversten (Exodus 18:13-27). Mozes wordt bijgestaan door (een college van) 70 of 72 oudsten (Numeri 11:16-17 en 24-30). Het model van de éne leider + de raad trekt de eeuwen door: van de koning + de raad van oudsten in de oudheid, de koning en later de consuls in Rome + de senaat, tot in het hedendaagse Nederland de Kroon + het parlement, en plaatselijk de burgemeester (en wethouders) + de gemeenteraad.
    Wat was vanouds de functie van zo'n koning? Zonder diepgravend historisch onderzoek denk ik aan drie dingen.
(1) Ongetwijfeld had een koning altijd een zekere representatieve functie. Hij (in een enkel geval: zij, bijvoorbeeld de koningin van Sheba) trad op namens het volk. Zoals vandaag de dag koningen nog altijd ten minste een representatieve of ceremoniële vol vervullen.
(2) De koning was de aanvoerder van het leger. Ten tijde dat de koningen plegen ten strijde te trekken, blijft David thuis in Jeruzalem (2Samuel 11: 1) - het begin van een heleboel ellende. De Ilias van Homerus verhaalt over een coalitie van koningen die maar liefst tien jaar uit vechten gaan, tegen Troje.
(3) De koning is de rechter, in elk geval de hoogste beroepsinstantie (2Samuel 15: 2- 4). Salomo bidt om wijsheid om recht te spreken over Israël en geeft vervolgens van dié wijsheid een treffend voorbeeld (1Koningen 3). Als rechter moet de koningen het opnemen voor de armen en de zwakken (Psalm 72:12-14). Ik haal hier vooral Bijbelteksten aan, maar ook buiten Israël waren dit (voor zover ik weet) vanouds de taken van de koning - wel legt de Bijbel alle nadruk op het handhaven van het recht.
    Een heleboel dingen die wij tegenwoordig van de overheid verwachten, deed de koning vroeger dus niet. Hij legde geen wegen en hogesnelheidslijnen aan, hij organiseerde geen onderwijs of gezondheidszorg, hij stimuleerde de ekonomie niet en hij subsidieerde geen cultuur, en hij zorgde niet voor sociale zekerheid: geen bijstandswet (daarom moesten we van zondag 42 van de Heidelbergse Catechismus werken om de armen te kunnen ondersteunen) en geen AOW (het was de taak van de kinderen om voor hun bejaarde ouders te zorgen: eert uw vader en uw moeder). Onder gewone omstandigheden merkten gewone mensen weinig van hun overheid - maar onvrede over verplichte herendiensten (1Koningen 12: 4) en belastingen (de opstand tegen Spanje vanwege de tiende penning) zijn van alle tijden.

Bij het hele verhaal van Kreck over de overheid twee aanvullingen.

1) Telkens komt Kreck terug op de rol die Romeinen 13 heeft gespeeld en speelt: Ieder mens moet zich onderwerpen aan de overheden, die boven hem staan. Want er is geen overheid dan door God; en die er zijn, zijn door God gesteld. Wie zich dus tegen de overheid verzet, weerstaat de instelling van God ...Dit zegt Paulus over de overheid van zijn tijd: niet een beschaafde demokratische of zelfs christelijke overheid, maar het heidense Romeinse Rijk (keizer Nero!). Vanwege deze tekst hebben sommige orthodoxe christenen zich na mei 1940 onderworpen aan de Duitse bezetter, in de overtuiging dat dát voortaan de door God over hen gestelde overheid was. Kreck keert zich tegen zo'n toepassing van Romeinen 13. We moeten Romeinen 13 lezen in het verband van Romeinen 12 tot en met 14 (pag. 317). Dat is het verband van de liefde. Vooraf gaat: De liefde zij ongeveisd. ... Overwin het kwade door het goede (Romeinen 12: 9-21). En na Paulus' oproep tot onderwerping aan de overheid volgt Zijt niemand iets schuldig dan elkander lief te hebben (Romeinen 13: 8-14). Aan die uitleg van Kreck wil ik niets afdoen. Ik voeg wel wat toe. Er is nóg een verband, in elk geval met het voorafgaande, in het (onsympathieke, ik weet het) begrip wreken; dat komt in Romeinen 12 en 13 drie maal voor. In Romeinen 12:19 schrijft Paulus: wreek uzelf niet. Dat herinnert aan woorden van Jezus uit de Bergrede: Ik zeg u, de boze niet te weerstaan, maar slaat iemand u op de rechterwang, keer hem ook de andere toe (Mattheus 5:39). Zo weerloos kunnen we leven omdat het laatste oordeel over ons leven (zowel van onszelf als van degene die ons slaat) is aan God: Mij komt de wraak toe, Ik zal het vergelden, spreekt de Heer (Romeinen 12:19). Maar als wij onszelf niet mogen verdedigen, en als de Heer pas in het laatste oordeel recht doet, dan ontstaat er een vacuum waarin we weerloos bloot staan aan alle mogelijke booswichten. Dáárom is het zo belangrijk dat er een overheid is, als toornende wreekster voor hem die kwaad bedrijft (Romeinen 13: 4). Dus inderdaad in de geest van Luther: de overheid om het kwaad te beteugelen.

2) Nu nog een algemenere opmerking. In het hele tweede hoofddeel van Kreck over ekonomie en overheid speelt het Oude Testament geen enkele rol. Wreekt zich hier het principe van Kreck om alles te willen afleiden uit Jezus Christus? Terwijl juist over ekonomie en overheid het Oude Testament heel wat te zeggen heeft; dat behoort tot "het tegoed van het Oude Testament" (Miskotte en Van Ruler). Ik beperk me tot enkele opmerkingen over de overheid. Van meet aan is de koning gebonden aan de Tora (Deuteronomium 17:14-20). We worden gewaarschuwd voor mensen die graag koning willen worden (Richteren 9: 8-15: de fabel van Jotam). De reserves van Samuel rond het koningschap worden vermeld (1Samuel 8) en Samuels vrees wordt bewaarheid (1Samuel 15). De zwakheden van koning David worden ongekend openhartig verhaald. In de sprookjesachtige beschrijving van het koningschap van Salomo hoor ik ook een kritische ondertoon. De profeten (van Nathan en Elia tot Jeremia en Ezechiël) spraken de Woord van de HEER onverbloemd tot de koningen en hoogwaardigheidsbekleders van hun tijd. Vredevorst is de koning die corruptie en onrecht uitbant (Psalm 101) en die recht doet aan armen en ellendigen (Psalm 72: 12-14). Daarom de voorbede voor de koning (Psalm 20 en 21 en Psalm 61: 7- 8). Ik ben me ervan bewust dat de koning van Israël (het volk van God!) niet zomaar model kan staan voor onze Nederlandse overheid. Maar ik merk op dat - aansluitend bij de bredere internationale wijsheidsliteratuur - ook Spreuken en Prediker ons het nodige leren over vorst en volk. Dat het boek Spreuken ("van Salomo" en verzameld aan het hof) gezags-getrouw is, verwondert ons niet: Mijn zoon, vrees de Heer en de koning, laat u niet in met oproermakers (Spreuken 24:21). Prediker plaatst ook hier een kritische kanttekening: de koning met z'n hofhouding en ambtenarij is een drukkende last op de boerenbevolking (Prediker 5: 7- 8). Het is veelbetekend dat een buitenlandse vrouw, de moeder van koning Lemuel, ons een wijze raad geeft over de roeping van de overheid (Spreuken 31: 1- 9):

Ga niet om met dronkelappen, blijf bij gulzigaards vandaan;
want wie slempt en brast, wordt arm, wie altijd zijn roes ligt uit te slapen, gaat ten slotte in lompen gehuld.

De genoemde voorbeelden uit Spreuken behoren tot het genre dat William McKane in zijn geweldige commentaar op Spreuken noemt: instruction. Kenmerkend voor deze vorm is gebod (ga niet om ...)  + argument (want ...). Met veel buiten-Bijbels (Egyptisch, Assyrisch en Babylonisch) materiaal toont McKane aan dat instruction een internationale vorm van wijsheid was. McKane treft deze vorm van wijsheid aan in Spreuken 1 - 9; Spreuken 22:17-24:22 en Spreuken 31: 1- 9; en verder verspreid in Spreuken. Deze zelfde vorm vinden we ook in Prediker, bijvoorbeeld Prediker 10:20:

Het kan verwondering wekken in een boek over preken een verhaal te lezen over wederzijdse communicatie. Bij wederzijdse communicatie denken we eerder aan een (groeps)gesprek dan aan een monoloog zoals een preek. Maar de tegenstelling is minder groot dan ze lijkt. Dat blijkt uit de Allgemeine Rhetorik van Joseph Kopperschmidt, die eveneens in de traditie van de Frankfurter Schule staat. Retoriek doet ons denken aan communicatievormen waarin mensen worden gemanipuleerd (zoals in de Nazi-propaganda en in de reclame). Kopperschmidt pleit voor retoriek zoals die oorsponkelijk bedoeld is: mensen overtuigen met argumenten; maar dat impliceert dat je hun de vrijheid geeft om door jouw argumenten wel of niet overtuigd te worden. Daarom is dit model ook toepasbaar op monologische communicatievormen zoals de preek; als je de vrijheid van je hoorders maar respecteert en garandeert. Kopperschmidt werkt dat concreet uit in een hele reeks "spelregels". Blijft staan dat deze benadering op gespannen voet staat met een gezaghebbend "zo spreekt de HEER!".

- Als de preker de vrijheid van mijn eigen geweten inperkt.
- Als de preker onverdraaglijk zelfverzekerd spreekt.
- Als de preker niet solidair is met ons als kerkgangers maar ons autoritair toespreekt, abstracte eisen stelt, kinderachtige voorbeelden gebruikt, geen begrip toont voor praktische problemen, of zich oncontroleerbaar beroept op Gods geboden.
- Als de kerkgangers dienen als bliksemafleider voor de complexen van de preker.
- Als de preker blijft steken in algemeenheden.
- Als de preker tekort schiet in zakelijke deskundigheid en de realiteit van vandaag niet met het Bijbelse perspectief van morgen kan verbinden.

* Het appèl moet voortkomen uit de boodschap van verlossing.
* Ethische prediking moet de persoon van Jezus centraal stellen.
* Ethische prediking moet ingaan op de concrete situatie.
* Ethische prediking moet niet autoritair één standpunt voorschrijven, maar voors en tegens afwegen.
* Duidelijk moet zijn dat normen en waarden een instrument van God zijn tot het heil van mensen.
* Ethische prediking moet leren van de joodse (rabbijnse) manier van onderwijzen.
* Het gaat om waarachtig menselijk handelen, dat ten diepste Bijbels is zonder dat het altijd een christelijk etiket hoeft te dragen.
* Geen grote woorden maar kleine stappen.
* Gevoel wekken voor het geheim van het bestaan.
* Ethisch handelen is een gevolg, niet de oorsprong van het christen-zijn.
* Volgens de Bijbel komen het goed en het kwaad uit ons hart. Daarom moet een preker kunnen omgaan met z'n eigen innerlijk.

Poirot: Luitenant, u heeft gelogen. U zegt dat u om middernacht in de barakken was. Poirot kan bewijzen dat u liegt. Om kwart voor 1 zag men u 3 km daarvandaan met de vrouw die dood is. Generaal, hij is niet de moordenaar. lk geloof dat de luitenant uit paniek loog over zijn verblijfplaats. Door die leugen te versterken met nog meer leugens, en weken vol bedrog heeft hij de verdenking op zich geladen, en z'n regiment te schande gemaakt. Evenals zijn vrouw.
Officier: De nek van de vrouw is niet gebroken door een mens, maar door een val.
Poirot: Ziet u? De nek is op twee plaatsen gebroken.

Militair: Voor ik afscheid van u neem in Istanbul, monsieur: M'n commandant heeft me nogmaals verzocht u te bedanken voor het oplossen van ons probleem. Als u me toestaat - Het is oneerlijk dat luitenant Morris zo'n hoge prijs heeft betaald. Hij was een goed man. Hij was betrokken bij een ongeluk.
Poirot: Oneerlijk?
Militair: Hij heeft een inschattingsfout gemaakt. Hij was een goed man.
Poirot: Zelfmoord was niet nodig.
Militair: Hij dacht vast dat hij geen keus had.
Poirot: Een man als hij heeft altijd een keus. Hij koos ervoor om te liegen. Daardoor kwam hij in de problemen. De essentiële woorden <with the law> ontbreken in de Nederlandse ondertiteling.

Mary Debenham: Hebt u dat gezien?
Poirot: lk hoop dat u niet van streek bent.
Mary Debenham: Natuurlijk wel. lk ben van streek omdat ik niet kon helpen. U niet?
Poirot: Ja, natuurlijk, maar gerechtigheid is vaak naar om te zien.
Mary Debenham: Gerechtigheid?
Poirot: Het is net als de galg in Engeland. ln andere culturen moet je niet ingrijpen.
Mary Debenham: Ze was geen moordenaar.
Poirot: Ze had de regels overtreden. Ze kende de gevolgen. Later voegt hij er nog aan toe: lk vond het ook vervelend. Het is niet aangenaam.

Ratchett: Gelooft u in God, meneer Poirot? lk geloofde vroeger niet, maar nu wel. lk zie hem als een extra vuurwapen, een vorm van extra bescherming. We kunnen allemaal wel 's wat extra bescherming gebruiken, hè? U gaat een klus voor me doen.
Poirot: Waarom heeft u hier bescherming nodig?
Ratchett: Er zijn mensen die weten waar ik ben en wat ik doe.
Poirot: En wat is dat dan?
Ratchett: lk wil boete doen. Ik moet iets teruggeven voor ik vergeven word. Misschien word ik gedood voor ik dat doe.  ... lk moet Calais zien te bereiken.

Poirot te zien en horen bidden is bijzonder. In de meeste Poirot-boeken en -films die ik ken geeft Poirot geen enkele blijk van religie. In de verfilming van Appointment with Death (2010) zien we Poirot (eveneens gespeeld door David Suchet als Poirot) de rozenkrans bidden bij zijn avondgebed; in de laatste scène van deze film doet hij een geloofsuitspraak om een geteisterde jonge vrouw te troosten: Niets in de wereld is zo erg beschadigd dat de hand van God het niet kan herstellen. ... Zonder deze zekerheid zouden we allemaal gek worden. Hij geeft haar daarbij een rozenkrans. Nadat er een duif wegfladdert, is Poirot verdwenen. Religieuze woorden en beelden. Maar in de film Appointment with Death spelen religie en ethiek geen essentiële rol.

Poirot: Heer, ik dank U omdat u me geschapen heeft en dat u me katholiek gemaakt heeft. Als ik iets goeds heb gedaan, accepteert U dat dan alstublieft. Amen
Ratchett / Cassetti: Vergeef me voor al het kwaad dat ik deze dag heb gedaan. Waak over me terwijl ik rust. En behoed me voor gevaar. Amen.

Poirot: U deelt een hut met Mlle Debenham?
Mw. Ohlsson: Dat klopt. Die Engelse... Zij bidt niet. lk heb gebeden. Zij moet bidden.
Poirot: Heeft u geen van beiden de hut verlaten? (Bekijkt haar paspoort). U bent in Amerika geweest.
Mw. Ohlsson: Amerika. Dat klopt, ja.
Poirot: Heeft u daar gewerkt?
Mw. Ohlsson: lk was daar voor Jezus. Om geld in te zamelen voor de missie in lndia.
Poirot: Maar natuurlijk.
Mw. Ohlsson: Om de kinderen te helpen.
...
Poirot: Bent u katholiek?
Mw. Ohlsson: O nee. lk heb gebeden voor de katholieken omdat ze het zo mis hebben.
Poirot: Hoe bedoelt u dat?
Mw. Ohlsson: Het katholieke idee van boete doen en vergiffenis klopt niet. Toch?
Poirot: Omdat er dingen zijn die God nooit zal vergeven? Zoals wanneer je zijn wet overtreedt? ... Geweld tegen kinderen.
Mw. Ohlsson: Geweld tegen de kinderen.
Poirot: De man die nu dood is...
Mw. Ohlsson: Misschien was God gisteren in deze trein en weigerde hij te vergeven.
Poirot: Bent u al lang gelovig?
Mw. Ohlsson: lk heb Jezus gezien. Hij beschermt mij nu, en ik bescherm de kinderen. Vijf jaar geleden... Vijf jaar hoor ik nu bij Hem.
Bouc (cynisch): En Hij geniet daar vast elke seconde van.

(Dhr McQueen:) ... de zoon van de aanklager die na het proces werd ontslagen omdat hij expres had verloren. Cassetti's familie dreigde mij te vermoorden, z'n zoon, als hij niet meewerkte. Wat moest hij dan?
Poirot: Hij moest zorgen dat 't recht zegevierde in de rechtbank.

Poirot: Niet te geloven! Met je valse jury en je valse gerechtigheid. Je mag 't recht niet in eigen hand nemen.
Mw. Schmidt (de kokkin van de familie Armstrong): Ze was vijf jaar oud.
Mw. Hubbard (in feite de grootmoeder van Daisy Armstrong) : We waren goede, beschaafde mensen, en toen kwam het kwaad in ons leven. We wendden ons tot de wet voor gerechtigheid. En de wet stelde ons teleur.
Poirot: Nee, als we ons zo gedragen, worden we als wilden. Wilden op de straat. Waar jury's en beulen zichzelf benoemen. Middeleeuwse taferelen. We moeten de regels van de wet hoog houden. Als de wet valt, pak je hem op, en hou je 'm nog hoger. De samenleving heeft geen enkele bescherming als de wet wordt verwoest.
Mw. Ohlsson (in feite het kindermeisje van Daisy Armstrong): Er is een hogere wet dan de wetten van de mens.
Poirot: Laat God die wet toepassen. Dat doe je niet zelf.
Mw. Ohlsson: En als hij dat niet doet? Als hij een hel op aarde laat ontstaan voor de slachtoffers? Als de priesters die in zijn naam horen te handelen vergeven wat nooit vergeven mag worden. Jezus zei: Laat hen die vrij van zonde zijn de eerste steen werpen. Wij waren vrij van zonde, monsieur. Ik was vrij van zonde.

Kolonel Arbuthnot: Open (de deur)
Mary Debenham: Dan ben je als Cassetti.
Kolonel Arbuthnot: Aan de kant.
Mary Debenham: Als we hen doden, worden we gangsters. Alleen uit op zelfbescherming. God weet hoe zwaar het wordt om deze moord met ons mee te dragen. Hoe ondraaglijk zal het zijn om moorden mee te dragen die verkeerd zijn? ... lk ben trots op je, John. lk ben trots omdat je gerechtigheid wilde voor je vriend, en ik hou van je. Maar we doen geen dingen die verkeerd zijn, m'n lieveling. Dat doen we niet.

Mary Debenham: U zei dat de vrouw in Istanbul de regels kende, en de gevolgen ook. Dat gold ook voor Cassetti.
Poirot: En voor u.
Mary Debenham: Als men je gerechtigheid onthoudt, voel je je niet compleet. Het is alsof God je heeft verlaten, op een verlaten plek. lk vroeg God, net als iedereen, denk ik, wat we moesten doen. Hij zei: Doe wat goed is. lk dacht dat ik me dan weer compleet zou voelen.
Poirot: En, is dat zo?
Mary Debenham: ... Maar ik heb gedaan wat goed was.

Uit een bespreking van de film: The adaptation's ending has a very different character than the original story, with an emphasis on Poirot's moral dilemma. Poirot stubbornly refuses to acknowledge that justice has been done, and gives a fervent speech on the importance of rule by law, warning that barbarism will prevail if we abandon this; this appears to allude to the crimes of the impending second world war. Arbuthnot is tempted to murder Poirot and Bouc after the truth is revealed to save the plotters from justice, but is convinced by the other murderers that doing so would make him as bad as Cassetti. This, Poirot's attitude towards the Istanbul stoning, and a conversation with Mary Debenham lead to Poirot presenting the police with the false account of a lone assassin. The murderers are clearly relieved by this, but Poirot continues to struggle with his decision as he walks away from the train, a torn man losing his faith in his principles (Het eind van de bewerking heeft een heel ander karakter dan het originele verhaal. De nadruk valt op het morele dilemma van Poirot. Poirot weigert hardnekkig te erkennen dat er gerechtigheid is geschied, en houdt een gloedvol betoog over het belang van wettelijke regels. Hij waarschuwt dat er barbarij uitbreekt als we dit principe loslaten. Dit lijkt een toespeling op de misdaden van de komende Tweede Wereldoorlog (terwijl het boek speelt in 1933, speelt de film in 1938). Arbuthnot tracht Poirot en Bouc te vermoorden nadat de waarheid is onthuld, om de samenzweerders te redden van de justitie, maar wordt door de andere moordenaars ervan overtuigd dat hij daarmee zichzelf even slecht zou maken als Cassetti. Dit, Poirots houding tegenover de steniging in Istanboel, en een gesprek met Mary Debenham brengen Poirot ertoe aan de politie het onjuiste verhaal over één enkele moordenaar voor te leggen. De moordenaars zijn hierdoor duidelijk bevrijd van verdenking. Maar Poirot blijft worstelen met zijn beslissing terwijl hij wegloopt van de trein, een verscheurd mens die het geloof in zijn eigen principes verliest).

1. handelen vanuit het besef dat ik me eenmaal voor mijn leven zal moeten verantwoorden tegenover de Heer. In verschillende Bijbelteksten (Romeinen 14:12 en 2Corinthe 5:10) wordt benadrukt dat ieder zich voor zichzelf zal moeten verantwoorden. Daarom zegt Jezus: Oordeel niet (over een ander), opdat je niet geoordeeld wordt (door God - Lucas 6:37). Dat geldt ook voor mw. Ohlsson en prinses Dragomiroff in hun (begrijpelijke) vooruitgrijpen op Gods oordeel over Cassetti (zonder Cassetti's verborgen berouw te kennen); en het geldt voor Poirot in zijn oordeel over de twaalf "jurie-leden". Laat het (laatste) oordeel over aan de Heer.
2. leven in het vertrouwen dat het laatste oordeel bij de Heer in goede handen is. Daarom kunnen we leven met alle oneerlijkheid van het bestaan, in de verwachting dat eens alle tranen worden afgewist (Openbaring 21: 4) en de zachtmoedigen de aarde beërven (Mattheus 5: 5). Daarom kunnen we ook leven met alle onrecht (dat mensen elkaar aandoen) en alle gebrekkige gerechtigheid (ook van hen die recht moeten en willen doen). Eens zal er gerechtigheid zijn.