Website van ds. R. Kamermans

DUBBEL

In de Bijbel worden alle belangrijke dingen ten minste dubbel gezegd.

Alle belangrijke verhalen worden ten minste tweemaal verteld.

Alle belangrijke onderwerpen worden van ten minste twee kanten belicht.

Dit is een eenvoudige waarneming die elke Bijbellezer kan doen. Ik geef eerst een aantal voorbeelden. Daarna geef ik er enkele overwegingen bij.

Voorbeelden uit het Oude Testament:

De schepping wordt tweemaal verhaald: In Genesis 1 wordt de wereld geschapen in zes dagen, waarbij de mens wordt geschapen op de zesde dag. In Genesis 2 is de schepping van de mens het uitgangspunt: planten en dieren worden om de mens heen geschapen. In het eerste scheppingsverhaal heet de Schepper God, in het tweede scheppingsverhaal heet Hij de HERE God (NBG-vertaling van 1951) / God de HEER (Nieuwe Bijbel Vertaling).
Een subtiel maar intrigerend tweetal uitspraken wordt gevormd door Genesis 1: 3 en 4 en Jesaja 45: 6 en 7. In Jesaja 45: 6 en 7 (NBG) zegt de HEER: Ik ben de Here, en er is geen ander, Die het licht formeer en de duisternis schep, die het heil bewerk en het onheil schep; Ik, de Here, doe dit alles. Volgens Jesaja schept God dus zowel het licht als de duisternis. - In Genesis 1: 3 en 4 (NBG) lezen we wat anders: En God zei: Er zij licht; en er was licht. En God zag, dat het licht goed was, en God maakte scheiding tussen het licht en de duisternis.Volgens Genesis schept God dus enkel het licht; er is ook duisternis, maar daarvan wordt niét gezegd dat God het schept; God scheidt het licht en de duisternis, en God geeft Zijn goedkeuring aan het licht. Het gaat in deze teksten om méér dan om de schepping van het fysieke licht in de zin van elektromagnische golven met een golflengte tussen 380 nanometer en 780 nanometer. Jesaja stelt licht en duisternis parallel aan heil en onheil. Genesis en Jesaja zijn het er dus over eens dat alle geluk en zegen uit Gods hand komt. Maar de ellende dan? Ja, ook de ellende, zegt Jesaja - nee, zegt Genesis: we moeten geluk en ellende goed uit elkaar houden, en God staat aan de kant van het geluk.
In Genesis 4:17-24 vinden we de afstammelingen van Kain, de oudste zoon van Adam en Eva. In Genesis 5:12-32 vinden we de afstammelingen van Kenan, de zoon van Enos, de zoon van Set, de jongste zoon van Adam en Eva. Nu zijn de namen Kain en Kenan verwant, en ook in de lijsten van afstammelingen vinden we overeenkomsten (zie A. van Selms, Genesis deel I, pag. 98-99). Het meest valt de figuur van Lamech op. In Genesis 4:19-24 is Lamech (zoon van Metusaël) een macho, die opschept tegenover zijn beide vrouwen - in Genesis 5:28-31 is Lamech (zoon van Metuselach) een mens die verlangt naar troost onder de vloek die er rust op de aardbodem. Het zou natuurlijk kunnen gaan om twee verschillende figuren met (toevallig) de zelfde naam. Of gaat het om één figuur, van twee kanten belicht?
Genesis 4 eindigt met: Toen begon men de Naam des HEREN aan te roepen (Genesis 4:26). De meest voor de handliggende betekenis van dit zinnetje: Toen (in de dagen van Adams zoon Seth en kleinzoon Enos) begon de verering van de HEER. In het boek Genesis wordt de Naam "HEER" dan ook vele malen gebruikt. Niet enkel door de verteller (bijvoorbeeld in Genesis 6: 5- 8: de HEER ziet de slechtheid van de mensheid). Maar ook door de hoofdpersonen van zijn verhaal, zoals Noach (Genesis 9:26: Geprezen zij de HEER ...); Abram (Genesis 14: 22: Ik zweer bij de HEER ...) en Jakob (Genesis 28:16: De HEER is op deze plaats ...). Maar volgens Exodus 3:13-15 en Exodus 6: 1- 2 heeft de HEER Zijn Naam pas aan Mozes geopenbaard: Ik ben aan Abraham, Isaak en Jakob verschenen als
God de Almachtige, maar met mijn naam HEER ben Ik hun niet bekend geweest.
De doortocht van de Israëlieten door de Schelfzee (NBG) / Rietzee (NBV) wordt tweemaal verhaald: in Exodus 14 in proza en in Exodus 15 in poëzie (het Lied van Mozes). Ook de overwinning op de bezetter koning Jabin en zijn krijgsoverste Sisera wordt tweemaal verhaald: in Richteren 4 in proza en in Richteren 5 in poëzie (het Lied van Debora).
De Tien Geboden worden vermeld in twee versies: in Exodus 20 (in de geschiedenis van de woestijntocht) en in Deuteronomium 5 (in de terugblik van Mozes). De motivatie van het sabbatsgebod verschilt: in Exodus wordt de sabbat afgeleid uit de schepping in zes dagen (Genesis 1) - in Deuteronomium 5 krijgt de sabbat een sociale achtergrond: ook het personeel, de beesten en de vreemdelingen moeten op hun tijd rust krijgen. Verder zit er een verschil van formulering in het tiende gebod: in Exodus 20 verbiedt de HEER om het huis van de naaste te begeren; dat huis vat ik op als: het hele huishouden, dat nader wordt ingevuld met: vrouw, personeel, beesten en bezittingen - in Deuteronomium 5 staat de vrouw voorop, gevolgd door huis (dat dan concreet huis betekent) en akker, personeel, beesten, en overige bezittingen. De naam van het vijfde Bijbelboek Deuteronomium betekent "tweede wet". Deze naam suggereert een verdubbeling ten opzichte van de boeken Exodus, Leviticus en Numeri.
Maar nog afgezien van Deuteronomium: verschillende verhalen uit de woestijnperiode van het volk Israël worden dubbel verteld. Eén markant voorbeeld: bij (Massa en) Meriba slaat Mozes op de rots, zodat er water uit stroomt. Volgens Exodus 17: 1- 7 doet Mozes dat in opdracht van de HEER. Volgens Numeri 20: 2-13 had Mozes tot de rots moeten spreken, maar slaat hij op de rots; de HEER neemt dat Mozes en Aäron zó kwalijk, dat ze het beloofde land niet mogen binnengaan. Ondanks dit grote verschil lijken beide verhalen sterk op elkaar: het volk mort - de HEER spreekt - Mozes slaat op de rots - het water stroomt - de naam Meriba.
De intocht van de Israëlieten in Kanaän wordt dubbel verteld. De bekendste versie van de geschiedenis is het boek Jozua, waar we de indruk krijgen dat de Israëlieten in opdracht van de HEER alle Kanaänieten uitroeien (op enkele uitzonderingen na, zoals de Gibeonieten uit Richteren 9) - een geschiedenis die bij ons weerstanden oproept. Minder bekend is de versie van Richteren 1: Israël trekt Kanaän binnen en neemt geleidelijk de regie over, vooral op het platteland; maar - met name in de steden - blijven de Kanaänieten wonen. Eeuwen later moet David Jeruzalem nog veroveren op de Jebusieten (2Samuel 5).
De geschiedenis van de koningen wordt dubbel verteld: de boeken 1 & 2 Samuel en 1 & 2 Koningen geven een soms zeer openhartig geschiedverhaal van de koningen van Juda en Israël - de boeken 1 & 2 Kronieken geven een meer geïdealiseerd beeld van de koningen van Juda, met grote belangstelling voor de eredienst in de tempel. - Een markant voorbeeld is het verhaal over de volkstelling van David, die rampzalige gevolgen heeft (2Samuel 24 en 1Kronieken 21). Hoe is David ertoe gekomen om zijn volk te tellen? Volgens 2Samuel 24:1 is het de HEER Die David ertoe aanzet - volgens 1Kronieken 21: 1 is het Satan die David ertoe aanzet. De HEER of Satan - groter tegenstelling is niet denkbaar.
Psalm 105 en Psalm 106 lijken sterk op elkaar: beide Psalmen geven een uitvoerige terugblik op de geschiedenis van het volk Israël en wijzen daarin Gods goedheid aan. Vanwege deze gelijkenis is het heel begrijpelijk dat deze Psalmen achter elkaar zijn gezet. Maar wat een verschil in toon! Psalm 105 bezingt de geschiedenis positief: de Israëlieten ontvangen dankbaar Gods goede gaven. Psalm 106 beschrijft de geschiedenis uiterst kritisch: de Israëlieten zijn onverbeterlijk ondankbaar en opstandig. Om één voorbeeld te noemen: de geschiedenis van het water uit de rots (zie hierboven): Psalm 105:41-42 vertelt het verhaal in de geest van Exodus 17 (het water uit de rots als bewijs van Gods goedheid) - Psalm 106:32-33 in de geest van Numeri 20 (met alle nadruk op de opstandigheid van de Israëlieten en Mozes).
Het boek Spreuken geeft een eenvoudig beeld van het leven: wie goed doet, goed ontmoet. Wie rechtvaardig leeft naar Gods geboden, zal gezegend worden. Uit pedagogisch oogpunt een begrijpelijke boodschap! - Maar deze wijsheid blijft niet onweersproken. Het boek Job zet tegenover de wijsheid van de Spreuken het verhaal van Job: een rechtvaardige, die toch een onbegrijpelijke lijdensweg moet gaan - de Prediker reageert op de wijsheid van Spreuken met een collage van cynische teksten: een rechtvaardig mens kan aan zijn rechtvaardigheid ten onder gaan en een onrechtvaardig mens kan ondanks zijn slechte daden lang leven (Prediker 7:15).
Een hot item in de Bijbel is het koningschap. Jotam waarschuwt met een fabel voor mensen die graag de baas over anderen spelen - capabele mensen hebben wel wat beters te doen (Richteren 9: 8-15). Maar de conclusie van het boek Richteren luidt: In die dagen was er geen koning in Israël; ieder deed wat goed was in zijn ogen (Richteren 21:25) - met andere woorden: zonder koning breekt de chaos uit. De richter Samuel ziet niets in het koningschap (1Samuel 8). Maar koning David is "een man naar Gods hart" (1Samuel 13:14). En het koningschap van Salomo wordt getekend als een paradijs op aarde: ze aten en dronken en waren blij (1Koningen 4:20). De Spreuken (van Salomo!) zijn natuurlijk uitgesproken gezagsgetrouw: Mijn zoon, vrees de Heer en de koning, laat u niet in met oproermakers (Spreuken 24:21). Maar Prediker ("Salomo") is kritisch: zo'n koning met z'n hele hofhouding - de plattelandsbevolking moet het allemaal maar opbrengen (zo vertaal ik Prediker 5: 8). En inderdaad: koning Salomo is nog niet gestorven of het volk eist belastingverlaging (1Koningen 12: 1-11). De koningsgezinde en de kritische visie staan voortdurend tegenover elkaar.
Het middelste Bijbelboek van de Thora is Leviticus. Leviticus bestaat voor een belangrijk deel uit rituele bepalingen; bijvoorbeeld de offerwetten uit Leviticus 1- 7. Theologisch gezien vormen deze bepalingen het hart van de Thora. Ook de boeken der Kronieken zijn duidelijk liturgisch geïnteresseerd. En voor de profeet Ezechiël is het visioen van de herbouwde tempel (Ezechiël 40-44) het hoogtepunt van zijn heilsverwachting. - Maar verschillende profetische teksten klinken uitgesproken liturgie-kritisch: Wat moet Ik met al jullie offers? – zegt de HEER. Ik heb genoeg van het vlees van jullie schapen, van het vet van jullie kalveren; het bloed van stieren, rammen en bokken wil Ik niet meer. En wanneer jullie voor Mij verschijnen – wie heeft je gevraagd mijn voorhoven plat te lopen? ... Was je, reinig je, maak een eind aan je misdaden, Ik kan ze niet meer zien. Breek met het kwaad en leer goed te doen. Zoek het recht, houd tirannen in toom, kom op voor wezen, sta weduwen bij (Jesaja 1:11-17). Nu kun je de tegenstelling afzwakken met de redenering: de profeten keren zich niet tegen de liturgie, maar tegen de combinatie van liturgie en onrecht. Maar op zijn minst blijft er een duidelijk accentverschil: draait échte godsdienst (dat waar God van gediend is) om eredienst of om ethiek? De vraag blijft klinken in het Nieuwe Testament: Barmhartigheid wil Ik, geen offers - verschillende keren (Mattheus 9:13 en 12: 7) haalt Jezus dit profetenwoord uit Hosea 6: 6 aan.
Ethnisch en religieus gemengde huwelijken zijn altijd een teer punt, tot vandaag de dag toe. Ezra (Ezra 9 en 10) en Nehemia (Nehemia 13:23-29) treden krachtig op tegen de gemengde huwelijken waardoor het heilige zaad zich vermengd had met de bevolking van het land (Ezra 9: 2). De Joodse mannen moeten hun Kanaänitische, Moabitische enz. vrouwen mét hun kinderen wegsturen. De vraag hoe die zich dan moeten redden, wordt niet gesteld. Rationeel is deze maatregel in de gegeven situatie enigszins te begrijpen. De kleine en kwetsbare Joodse gemeenschap na de ballingschap voelde zich een druppel in de zee van het Perzische rijk. Dan ben je zuinig op je eigen identiteit, zeker als je merkt dat de helft van de Joodse kinderen niet eens meer de Joodse taal spreekt (Nehemia 13:24). Maar ik blijf dit een onsympathiek verhaal vinden. - De tegenstem klinkt in het Bijbelboek Ruth. Ruth volgt in de Hebreeuwse Bijbel direct op Spreuken. In het laatste hoofdstuk van Spreuken klinkt de vraag: een sterke vrouw, wie zal haar vinden? (Spreuken 31:10). Het antwoord op die vraag wordt gegeven in het boek Ruth: Boaz vindt Ruth, een sterke vrouw (Ruth 3:11, in het Hebreeuws dezelfde uitdrukking) - Ruth, de Moabitische. Hun zoon Obed wordt de opa van koning David. Waarmee de schrijver maar zeggen wil: als Ezra en Nehemia het toen (in de Richterentijd) voor het zeggen hadden gehad, dan hadden wij nooit een koning David gehad. Hij breekt een lans voor het ethnisch gemengde huwelijk. Niet voor het religieus gemengde huwelijk: al vóór haar relatie met Boaz is Ruth komen schuilen onder de vleugels van de HEER, de God van Israël (Ruth 2: 12). Pas eeuwen later zal Paulus schrijven: Wanneer een christen een ongelovige vrouw heeft die bij hem wil blijven, dan mag hij niet van haar scheiden; want die ongelovige vrouw behoort dank zij haar man God toe, evenals hun kinderen (1Corinthe 7:12-14).

Voorbeelden uit het Nieuwe Testament:

Jezus is in het Nieuwe Testament belangrijk in het kwadraat; het is dus geen wonder dat over Hem dubbel in het kwadraat wordt verteld: vier Evangeliën. Binnen het viertal Evangeliën zijn er twee stromen. De drie synoptische Evangeliën Mattheus, Marcus en Lucas vertonen onderlinge verwantschap (vandaar syn-optisch: je kunt ze samen-zien) - het Evangelie van Johannes ademt een heel eigen geest. Over het theologische verschil tussen de synoptische Evangeliën en het Johannes-Evangelie zijn dikke boeken geschreven. Hieronder noem ik het voorbeeld van de tempelreiniging (Mattheus 21 // Marcus 11 // Lucas 19 < > Johannes 2).
Over de naam Jezus vermeldt het Nieuwe Testament twee verhalen. Volgens Mattheus 1:21 verschijnt aan Jozef in de droom een engel die hem opdraagt het kind van Maria Jezus te noemen want Hij is het, die Zijn volk zal redden van hun zonden (NBG). In de naam Jezus klinkt dus de betekenis van het Hebreeuwse Jeho-sjoea door: De HEER verlost. - Volgens Lucas 1:31 verschijnt de engel, hier met name Gabriël genoemd, aan Maria met de opdracht haar kindje Jezus te noemen. De betekenis verlossen wordt hier niet expliciet vermeld; wel noemt later de engel van de Heer het inmiddels geboren kind van Maria: de Heiland (NBG) / een redder (NBV) - zelf zou ik vertalen: Verlosser (Lucas 2:11). In Mattheus 1:21 (verlossen) en in Lucas 2:11 (Verlosser) staan in het Grieks hetzelfde begrip.
Het geboorteverhaal van Jezus wordt tweemaal verteld: door Lucas en door Mattheus. De geboortegeschiedenis van Lucas 2 heeft het in de Westerse Christenheid gewonnen. Dit is voor ons hét Kerstverhaal geworden: De herdertjes lagen bij nachte. De geboortegeschiedenis van Mattheus 2 (met de wijzen uit het Oosten) plegen we daar achter aan te lezen als een volgende episode. In veel Kerststalletjes zien we bij de kribbe (NBG) / voederbak (NBV) uit Lucas 2 de wijzen uit Mattheus 2 verschijnen in de gedaante van de drie koningen. Daardoor verliezen we uit het oog dat Mattheus en Lucas ons twee parallelle geboorteverhalen vertellen. Zowel Mattheus als Lucas vertellen ons het feit van de geboorte van Jezus in één korte zin (Mattheus 2: 1 en Lucas 2: 7). Het verschil zit in de bezoekers: de wijzen (Mattheus 2) en de herders (Lucas 2). Overeenkomsten zijn er ook: zowel wijzen als herders krijgen een teken van boven: een ster (Mattheus 2: 2) en een engel (Lucas 2: 9) - en het Kind betekent grote blijdschap voor herders (Lucas 2:10) en wijzen (Mattheus 2:10).
Het geslachtsregister van Jezus wordt tweemaal vermeld: in Mattheus 1 en in Lucas 3. Qua vorm is zijn er verschillen: Mattheus begint bij Abraham en gaat met de tijd mee - Lucas begint bij Jezus en gaat tegen de tijd in, helemaal tot Adam en God. Inhoudelijk is er een groot verschil in de namen tussen David en Jozef.
Jezus leert Zijn volgelingen het Onze Vader. De tekst staat in Mattheus 6 (in het kader van de bergrede; nader: in het kader van het "doen van gerechtigheid") en in Lucas 11 (als antwoord op een vraag van Jezus' leerlingen). Als we gewend zijn aan de versie van Mattheus, missen we in Lucas de formulering Die in de hemelen zijt; de derde bede Uw wil geschiede; de tweede helft van de zesde bede maar verlos ons van de boze; en de lofverheffing want van U is het Koninkrijk en de kracht en de heerlijkheid, amen.
Fascinerend is de manier waarop het Evangelie van Johannes de verhalen uit Mattheus, Marcus en Lucas opnieuw vertelt. Een enkel voorbeeld. In Mattheus 21, Marcus 11 en Lucas 19 wordt verteld hoe Jezus de tempel reinigt van commercie. Jezus doet dat ná Zijn glorieuze intocht in Jeruzalem, dus in de laatste dagen van Zijn leven, kort vóór Zijn kruisdood. Marcus (11:19) legt een rechtstreeks verband tussen de tempelreiniging en de dood van Jezus: het optreden van Jezus in de tempel noopt het tempelbestuur tot ingrijpen. Ook Johannes (2:13-25) legt een verband tussen de tempelreiniging en de dood van Jezus, maar diepzinniger: Jezus spreekt over het afbreken van de tempel als beeld van het afbreken van Zijn lichaam. De tempel wordt dus niet gereinigd tot zijn eigenlijke bestemming, maar zal worden afgebroken; het lichaam van Jezus is de nieuwe tempel voor wie God aanbidden in geest en waarheid (Johannes 4:21-24). Dat is voor Johannes zó fundamenteel, dat hij over Jezus' optreden in de tempel al vertelt aan het begin van zijn evangelie (hoofdstuk 2).
Nog een omstreden verschil tussen de eerste drie Evangeliën en Johannes. Volgens Mattheus 26:19-20 // Marcus 14: 16-17 // Lucas 22:13-14 vierde Jezus met Zijn leerlingen aan de vooravond van Zijn dood het Pesachmaal (de seder-avond). Ook Johannes schrijft uitvoerig over deze maaltijd (Johannes 13-17), zonder van Pesach te spreken: omdat Johannes bekend veronderstelde dat het laatste Avondmaal van Jezus het Pesachmaal was geweest, of om een andere reden? Na de maaltijd wordt Jezus in de nacht gearresteerd en verhoord door de hogepriester. Daarna sturen de Joodse leiders Jezus door naar Pilatus, maar - schrijft Johannes - ze gaan niet mee naar binnen om zichzelf niet te verontreinigen maar het Pesachmaal te kunnen eten (Johannes 18:28). Daarmee lijkt Johannes te suggereren dat het Pesachmaal dan nog gevierd moet worden; om het in christelijke termen te zeggen: niet op de avond van Witte Donderdag (Mattheus - Marcus - Lucas), maar op de avond van Goede Vrijdag (Johannes). Volgens sommige uitleggers wil Johannes de dood van Jezus laten samenvallen met het slachten van de Paaslammeren, om zó Jezus aan te wijzen als het Lam van God dat de zonde van de wereld draagt (Johannes 1:29).
De protestantse kerken hebben twee sacramenten: Doop en Avondmaal. Die zijn stevig verankerd in de eerste drie Evangeliën en Handelingen. Jezus liet Zich dopen door Johannes de Doper (Mattheus 3:13-17 // Marcus 1: 9-11 // Lucas 3:21-22) en gaf aan Zijn leerlingen de opdracht op te dopen (Mattheus 28:19, vergelijk Marcus 16:15 en Handelingen 2:38). Jezus stelt het Avondmaal in (Mattheus 26:26-29; Marcus 14:22-25; Lucas 22:14-20): Doet dit tot Mijn gedachtenis. - Maar in Johannes ligt het subtieler. Johannes vertelt ons wel over de ontmoeting van Johannes de Doper en Jezus (Johannes 1), maar zegt er niet expliciet bij dat Johannes toen Jezus gedoopt heeft. In Johannes 3:22 vertelt hij ons dat Jezus in Judea mensen doopte; maar in Johannes 4: 2 lijkt het wel of hij zichzelf corrigeert: Jezus doopte overigens niet zelf, zijn leerlingen deden dat. Johannes vertelt uitvoerig over Jezus' laatste maaltijd met Zijn leerlingen (zie hierboven), maar niét over de instelling van het Avondmaal (wel weer in Johannes 6 over het Brood des Levens en in Johannes 15 over de Ware Wijnstok). Nu kun je redeneren: Johannes beschouwt Doop en Avondmaal als bekend bij zijn lezers, hij heeft er geen behoefte aan om ons te vertellen wat we al weten uit Mattheus, Marcus en Lucas. Maar op zijn minst maar Johannes de indruk minder sacramenteel geïnteresseerd te zijn dan zijn collega-evangelisten.
Een belangrijk gegeven binnen het Nieuwe Testament is de verschijning van de Levende Heer die de christenvervolger Saulus maakte tot de apostel Paulus. Paulus vermeldt die ervaring in zijn brieven herhaaldelijk, het meest concreet in 1Corinthe 15: 8- 9: tenslotte verscheen Hij ook aan mij, aan het misbaksel dat ik was omdat ik Gods gemeente heb vervolgd. Die belangrijke gebeurtenis verhaalt Lucas maar liefst driemaal in Handelingen: in Handelingen 9: 1- 9 als feitelijk relaas; en in Handelingen 22: 3-16 en Handelingen 26: 9-18 als verhaal van Paulus zelf, tegenover respectievelijk zijn Joodse volksgenoten en tegenover koning Herodes Agrippa II. Deze drie versies van het verhaal vertonen opmerkelijke verschillen. Om er één te noemen: wat werden Saulus' metgezellen gewaar van de verschijning van Jezus? (dat is van belang voor de vraag hoe "objectief" deze verschijning was) - Volgens Handelingen 9: 7 hoorden ze wel de stem (van Jezus) of in elk geval het geluid (in het Grieks staat er: fônè), maar ze zagen niemand. Volgens Handelingen 22: 9 zagen ze wel het licht, maar de stem van Hem Die tot mij sprak hoorden ze niet. Volgens Handelingen 26:13-14 omstraalde het hemelse licht zowel Saulus als zijn metgezellen, terwijl (alleen) Saulus de hemelse woorden hoorde. Met wat goede wil kun je deze drie teksten harmoniseren: dan zagen de metgezellen van Saulus wel het licht maar niet de gedaante van Jezus (in Handelingen staat ook niet dat Saulus de gedaante van Jezus zag), en ze hoorden wel geluid (fônè) zonder woorden te verstaan (die verstaat alleen Saulus). Dan klopt het allemaal, maar ik denk dat we daarmee het plezier van Lucas bederven die met opzet hetzelfde gebeuren op drie verschillende manieren vertelt.
Een bekende "tegenstrijdigheid" is de uitleg die Paulus en Jacobus geven van Genesis 15: 6: Abraham geloofde in de HEER, en Hij rekende het hem toe als gerechtigheid (naar de NBG-vertaling van 1951). Jacobus leest daarin dat een mens gerechtvaardigd wordt uit werken en niet slechts uit geloof (Jacobus 2:23-24). Jacobus is een broer van Jezus en vertolkt het geestelijke klimaat waarin ook Jezus leefde; evenals Jacobus waarschuwt Jezus tegen godsdienst zonder de bijbehorende daden (Mattheus 7:21-23). - Paulus lijkt in Genesis 15: 6 het tegenovergestelde te lezen: wie niet "werkt" maar gelooft, wordt dat geloof gerekend tot gerechtigheid (Romeinen 4: 3- 5 en Galaten 3: 6). De tegenstrijdigheid is kleiner dan het lijkt als we bedenken dat Jacobus bij "werken" denkt aan barmhartigheid jegens hulpbehoevende medemensen - en Paulus aan religieuze prestaties waarmee een mens God probeert te claimen. Maar toch: de invalshoek verschilt.
Hierboven schreef ik over het verschil binnen het Oude Testament over het koningschap: in sommige teksten een geschenk uit de hemel, in andere een bron van ellende. Analoog wordt in het Nieuwe Testament het Romeinse keizerrijk totaal verschillend gewaardeerd. Aan de christenen in Rome (!) schrijft Paulus dat ze aan de overheid (dus aan de Romeinse keizer) moeten gehoorzamen (Romeinen 13). Paulus motiveert dat met het begrip wraak / wreken / wreekster (Romeinen 12:19 en 13: 4). Christenen mogen het recht niet in eigen hand nemen (wreekt u zelf niet); en het wachten is nog op Gods laatste oordeel (Mij komt de wraak toe, Ik zal het vergelden [toekomende tijd!]). Daardoor lijkt er een vacuüm te ontstaan, waarin booswichten ongestraft hun gang kunnen gaan. Maar Goddank is er de overheid als toornende wreekster voor hem die kwaad bedrijft. Beter het heidense Romeinse Rijk dan anarchie en rechteloosheid! - Een totaal andere waardering van het Romeinse Rijk kunnen we vermoeden in Openbaring 13 en 17, waar Johannes schrijft over het Beest uit de zee, met op zijn rug de grote hoer Babylon, dronken van het bloed van de heiligen en van de getuigen van Jezus (Openbaring 17: 6): een afschrikwekkende verwijzing naar het Romeinse Rijk met zijn keizer-cultus en christenvervolging.
Vijf geschriften in het Nieuwe Testament staan op naam van Johannes: het vierde Evangelie, drie brieven en de Openbaring. De kerkelijke traditie schrijft ze alle vijf toe aan één persoon: de apostel Johannes, één van de zonen van Zebedeus, één van de eerste leerlingen van Jezus (Marcus 1:19). Dat maakt de tegenstelling des te opmerkelijker tussen het Evangelie (en de brieven) van Johannes enerzijds en de Openbaring van Johannes anderzijds. De Openbaring is een visioen van wat weldra moet geschieden (Openbaring 1: 1): de titanenstrijd tussen goed en kwaad in de geschiedenis, een strijd die wordt beslecht door Jezus ("het Lam"), zodat de geschiedenis uitloopt op een nieuwe hemel en een nieuwe aarde. In het Evangelie van Johannes verdwijnt de factor tijd / geschiedenis vrijwel uit beeld - alles wordt geconcentreerd op het geloven-nú: dit is het eeuwige leven, dat de mensen U kennen, de enige waarachtige God, en Jezus Christus die U gezonden hebt (Johannes 17: 2).
Het Oude Testament belooft zegen aan wie rechtvaardig leeft volgens Gods geboden en dreigt degene die onrecht doet met vloek (bijvoorbeeld Deuteronomium 28 en Psalm 1: 6). Latere profeten trekken deze lijn door tot na de opstanding der doden: sommige mensen zullen opstaan tot eeuwig leven en anderen tot eeuwig afgrijzen (Daniël 12: 2). Deze twee wegen horen we in het Nieuwe Testament voortdurend in de prediking van Johannes de Doper en Jezus. Zalig gij armen en wee u gij rijken (Lucas 6:20 en 24) - en de rijke man komt na zijn dood terecht in de helse kwellingen, de arme Lazarus in de hemelse verkwikking (Lucas 16:19-31). Na het laatste oordeel gaan de onbarmhartigen naar de eeuwige straf, de rechtvaardigen naar het eeuwige leven (Mattheus 25:46). Deze indringende boodschap geeft aan de prediking van Jezus een diepe ernst. - Maar er klinkt in het Nieuwe Testament ook een ander geluid, met name in de brieven van Paulus: in de naam van Jezus zullen alle knieën zich buigen en alle tongen zullen Jezus als Heer belijden (Filippenzen 2:10-11). God zal Zich ten slotte over allen ontfermen (Romeinen 11:32). God zal ten slotte alles in allen zijn (1Corinthe 15:28). Typerend is het voortdurend herhaalde woordje alle(n). Uiteindelijk triomfeert Gods genade: een geweldig ruime en blijde boodschap! - Sommige uitleggers proberen beide lijnen te combineren door ze achter elkaar te zetten, als twee opéénvolgende episoden. Na onze dood is er in eerste instantie een scheiding der wegen naar hemel en hel - maar de verdoemden krijgen de gelegenheid zich alsnog te bekeren, zodat ten slotte alle mensen worden behouden. Hierover schreef ds. J. Bonda indertijd het boekje: Het heil voor de velen. Over de vraag "Hoe is God?" en de leer van de eeuwige straf, Utrecht Stichting "Vuur", 1989, 152 pag.

Ik realieer me dat over elk van deze voorbeelden veel meer te zeggen valt. Je kunt ook niet al deze gevallen over één kam scheren. Er zijn nog een heleboel andere voorbeelden te noemen. Ik denk dat ik met de genoemde teksten mijn punt heb gemaakt: In de Bijbel worden alle belangrijke dingen ten minste dubbel gezegd. Alle belangrijke verhalen worden ten minste tweemaal verteld. Alle belangrijke onderwerpen worden van ten minste twee kanten belicht. De vraag is nu wat dit betekent.

- De goedkope Bijbelkritiek scoort hier voor open doel: Zie je wel, de Bijbel staat vol tegenstrijdigheden! De Bijbel klopt niet, dus de Bijbel is niet waar. En daarmee is het christelijke geloof weerlegd. Je moet toch wel oliedom zijn om je levensovertuiging op zo'n boek vol tegenstrijdigheden en dus onjuistheden te baseren!
- Door de eeuwen heen hebben gelovigen zich geroepen gevoeld om de Bijbel tegen deze kritiek te verdedigen. Tegen de kritiek van buitenaf (zie de vorige regels) en tegen de kritiek van binnenuit (uit eigen kring en uit eigen hart), want het is soms best lastig om te geloven in teksten die elkaar tegenspreken. Gelovige Bijbellezers hebben geprobeerd de (schijnbaar) tegenstrijdige teksten te harmoniseren. Bijvoorbeeld door de twee geboorteverhalen Lucas 2 en Mattheus 2 (zie boven) achter elkaar te zetten als twee opéénvolgende episoden; door aannemelijk te maken dat het schijnbare verschil tussen Jacobus en Paulus enkel berust op een verschil in invalshoek (zie boven); en door de twee wegen en de zaligheid voor allen op te vatten als opéénvolgende fasen in Gods heilsplan (zie boven).
- Het probleem van de vier verschillende Evangeliën wordt het meest drastisch opgelost door ze te combineren tot één doorlopend verhaal. In de kerkgeschiedenis is het beroemde voorbeeld het Diatessaron van Tatianus (rond 170): een combinatie van bijna alle teksten van de vier Evangeliën (waarbij Tatianus veelbetekenend de geslachtsregisters van Mattheus 1 en Lucas 3 buiten beschouwing laat). De christelijke kerk heeft in haar canon niet het Diatessaron, maar de vier afzonderlijke Evangeliën opgenomen. Maar veel kinderbijbels herhalen (begrijpelijk om pedagogische redenen) de prestatie van Tatianus en combineren de verhalen uit de vier Evangeliën (een uitzondering: de kinderbijbel Woord voor Woord van Karel Eykman en Bert Bouman beperkt zich tot verhalen uit Lucas; wie enkel met deze kinderbijbel opgroeit, loopt de wijzen uit het oosten dus mis).
- Vooral de Duitse theologie van de 19e en 20e eeuw heeft de verklaring gezocht in verschillende auteurs, verschillende bronnen en verschillende tradities. Zo werd Genesis 1 met de Godsnaam God toegeschreven aan een priesterlijke auteur (P) en Genesis 2 met de Godsnaam HERE God aan een jahwistische auteur (J). Een latere redacteur (R) zou deze en andere "bronnen" hebben samengevoegd tot (een voorstadium van) het ons bekende boek Genesis. Er is niets onbetamelijks aan de veronderstelling dat de Bijbelschrijvers mondelinge of schriftelijke bronnen hebben gebruikt. De schrijver van de boeken 1 & 2 Koningen verwijst regelmatig naar de kronieken van de koningen van Juda en van Israël (niet te verwarren met onze boeken 1 & 2 Kronieken, die van later datum zijn). Lucas heeft over het leven van Jezus (mondelinge en / of schriftelijke) bronnen gekend en daaruit ongetwijfeld geput voor zijn Evangelie (Lucas 1: 1- 4). We krijgen de indruk dat de Bijbelschrijvers hun bronnen met groot respect hebben gehanteerd; en liever tegenstrijdigheden hebben laten staan dan dat ze hun bronnen harmoniseerden.

De vraag is wel wat we ermee opschieten als we de Bijbeltekst opsplitsen in verschillende bronnen. De resultaten van deze analyse zijn vaak speculatief. Vandaar het devies: R is Rabbênu: R (de redacteur, dus de Bijbeltekst zoals die voor ons ligt), dát is onze leermeester.

- Ik denk dat veel mensen de Bijbel zien als een bundel religieuze teksten waaruit je kiest wat jou aanspreekt, wat jou inspireert en waar jij wat mee kunt. Wat jou niet aanspreekt, wat jij niet inspirerend vindt en waar je niets mee kunt, dat laat je liggen. Voor orthodoxe christenen is dit natuurlijk een Schriftbeschouwing om van te rillen. De eerlijkheid gebiedt te zeggen dat het in de praktijk wel altijd zo werkt, ook bij de meest rechtzinnige theologen. We lezen de Bijbel altijd selectief. Niet elke ketter, maar ook elke kerkvader heeft z'n letter. In het dilemma Paulus - Jacobus koos Luther vóór Paulus en tégen Jacobus, die hij "een strooien brief" noemde. De radicale dopersen uit de zestiende eeuw wilden de eed afzweren omdat Jezus zegt en Jacobus schrijft: zweer helemaal niet (Mattheus 5:34 en Jacobus 5:12) - de Heidelbergse Catechismus (zondag 37) beroept zich op rechtmatige voorbeelden van de eed in Oude en Nieuwe Testament; en elimineert daarmee en passant de radicaliteit van de Bergrede. Zoals gezegd: we lezen de Bijbel altijd selectief. Maar vergeten of veronachtzaamde Bijbelteksten kunnen in een nieuwe situatie ineens verrassend gaan spreken.
- Verscheidenheid en zelfs tegenstrijdigheid in de Heilige Schrift is geen monopolie van Jodendom en Christendom. Ook de Islam heeft ermee te maken: ook de Koran bevat tegenstrijdige uitspraken en bepalingen. Dit probleem wordt opgelost door het principe van de abrogatie (Nasiekh wa Mansoekh): oudere teksten worden ongeldig door jongere teksten. Nu staan teksten in de Koran niet in chronologische volgorde. Er komt een hele wetenschap aan te pas om te bepalen wat de jongste en dus de geldende teksten zijn; over een aantal gevallen verschillen de moslim-geleerden van mening. Afgezien van deze onzekerheid levert het principe van de abrogatie ons een Heilige Schrift zonder tegenstrijdigheden. - Het christelijk geloof heeft de oplossing in theorie niet in deze richting gezocht. In de praktijk heeft de christelijke kerk Hebreeën 8:13 herhaaldelijk toegepast op de verhouding van Oude Testament en Nieuwe Testament, en oudtestamentische teksten weggestreept tegen nieuwtestamentische uitspraken over hetzelfde onderwerp.

Het achterliggende probleem is ons verlangen naar een consistent verhaal en betoog, zonder innerlijke tegenstrijdigheden.
a) Sinds Aristoteles baseren we onze logika op de wet van het uitgesloten midden (een uitspraak is waar of onwaar, een derde mogelijkheid is er niet: tertium non datur) en op de wet van de non-contradictie (een uitspraak en zijn ontkenning kunnen nooit tegelijk waar zijn). Dat lijken regels uit de formele logika, maar ze zijn fundamenteel voor ons denken en onze communicatie. Als tegenstrijdige uitspraken tegelijk waar kunnen zijn, weten we niet meer waar we in ons denken en spreken aan toe zijn. We moeten dus goed weten wat we doen als we aan deze wetten tornen.
b) Daartegenover staat de visie dat innerlijke tegenstrijdigheid juist wezenlijk is voor God en geloof. Een klassieke verwoording vinden we in het boek van Rudolph Otto: Das Heilige (1917). In godsdienst gaat het om het Heilige: het mysterium tremendum et fascinans = het geheimenis dat ons vervult met diep ontzag (de vreze des Heren) én tegelijk met troost in en liefde tot God. Gij weet het, ik ben bang voor U / ontwijk U en verlang naar U (Nieuwe Liedboek 944: 1). Het begrip mysterium = geheimenis duidt op de innerlijke tegenstrijdigheid die alle logika tart en en alle rationaliteit te boven gaat (pag. 38-39). Als innerlijke tegenstrijdigheid wezenlijk is voor het Heilige, dan verwonderen tegenstrijdigheden in de Heilige Schrift ons niet.
c) Verscheidenheid in de Bijbel betekent niet enkel problemen qua logika, ze leidt ook tot geloofsproblemen. Neem het hier boven genoemde voorbeeld van Genesis 1: 3 en 4 naast Jesaja 45: 6 en 7. Stel dat gelovige mensen worden getroffen door een rampzalig ongeluk. Sommige gelovigen zullen troost putten uit Jesaja: God schept licht èn duisternis; dus ook de ramp die ons nu treft, komt ons toe niet door toeval, maar uit Gods vaderlijke hand (Heidelbergse Catechismus zondag 10). Andere gelovigen zullen troost putten uit Genesis: het duister is er, maar God heeft in den beginne / het licht doen overwinnen (Gz 1 in het Liedboek 1973 - Nieuwe Liedboek 513): God heeft met deze ellende niets te maken, Hij wil éénduidig ons geluk! Beide belevingen kom ik tegen; in het midden van de Protestantse Kerk de tweede meer dan de eerste. Beide belevingen respecteer ik. Maar welke boodschap draag ik zelf uit? - Of neem het boven genoemde voorbeeld over onze eeuwige toekomst. In de reformatorische kerken domineert de tweesprong naar óf hemel óf hel; na een overlijden vraagt de achterblijvende familie zich (soms vertwijfeld) af: "Waar zou hij / zij nu zijn?" - In grote delen van de christenheid leeft het troostrijke gevoel dat we na onze dood allemaal "naar de hemel" gaan, "naar beter", "naar het licht". Vragen stellen bij deze algemene zaligheid zou vloeken zijn in déze kerk.
d) De diepste religieuze moeite met de verscheidenheid en soms tegenstrijdigheden in de Bijbel komt voort uit ons geloof in de Bijbel als Gods Woord. Hoe precies de Bijbel (dat éne eeuwenoude boek, of liever: die verzameling boeken uit een eeuwenlange periode) en het spreken van God samenhangen, hebben kerk en theologie nooit écht bevredigend onder woorden kunnen brengen. Gods Woord in de vorm van Heilige Schrift is begonnen waar de HEER Zelf Zijn tien geboden op twee stenen tafelen schrijft (Deuteronomium 5:22); en waar Mozes al de woorden van de HEER opschrijft (Exodus 24: 4); en waar de profeten of hun leerlingen de woorden van de HEER opschrijven (Jeremia 36). Zó geldt ook van deze Heilige Schrift: alle Woord van God is gelouterd (Spreuken 30: 5). De woorden van de HEER zijn zuivere woorden (Psalm 12: 7). Psalm 119 zingt de lof van Gods Woord, in 22 (Hebreeuwse) letters geschreven. In het Nieuwe Testament herkennen we de Joodse eerbied voor de Heilige Schrift (de Tenach - voor ons het Oude Testament): Geen tittel of jota van de Wet en de Profeten zal vergaan (Mattheus 5:18). De Schrift kan niet gebroken worden (Johannes 10:35). De Schrift zegt (bijvoorbeeld in Galaten 3:22) betekent zoveel als: God zegt in / door de Schrift. Ook in Zijn geschreven Woord is het ondenkbaar dat God liegen zou (Hebreeën 6:18). Maar kan God Zichzelf in Zijn geschreven Woord wel tegenspreken?

De Bijbel is het Woord van God. Dat is de diepste reden waarom we in alle christelijke kerken elke zondag uitgerekend uit dit boek lezen. Dat is voor mij persoonlijk de diepste reden om mijn hele leven dienaar des Woords te zijn. Maar Gods Woord is blijkbaar iets anders dan één consistent betoog of geschiedverhaal. Juist op de belangrijke punten is de verscheidenheid onmiskenbaar (zie de voorbeelden hierboven). Ik waag de stelling dat die verscheidenheid geen lastige inconsequentie, geen menselijke gebrekkigheid en geen primitieve onbeholpenheid is; maar dat ze wezenlijk samenhangt met de manier waarop de Bijbel Gods Woord is. De Bijbel is Gods Woord in gesprek met zichzelf. Het gaat dus niet om een keuze tussen uitspraak A óf uitspraak B (waarbij we met een meer of minder goed geweten een keuze doen en de andere uitspraak ter zijde leggen); maar om het horen van A en B in samenklank. Ik vergelijk het met kijken met twee ogen, waardoor we diepte zien; met luisteren naar muziek in stereo uit verschillende speakers; met polyfone muziek die méér is dan de afzonderlijke stemmen. Een Bijbelse achtergrond van deze meerstemmigheid is het getuigenis van ten minste twee getuigen ter bevestiging van de waarheid (Deuteronomium 19:15).

Daarbij let het natuurlijk nauw. Woordelijk identieke getuigenissen wekken de verdenking van afgesproken werk en doorgestoken kaart (1Koningen 21:13: het proces tegen Naboth). Tegenstrijdige getuigenverklaringen klinken ongeloofwaardig (Marcus 14:55-59: het proces tegen Jezus). Verschillende getuigenissen versterken elkaar als ze (a) onafhankelijk zijn en (b) op essentiële punten elkaar versterken.

Dat elkaar op essentiële punten versterken (b) illustreer ik met enkele van de genoemde voorbeelden.

Genesis 1 en Genesis 2 getuigen elk op eigen wijze van God als de Schepper, Die in Zijn schepping aan de mens een speciale plaats geeft.
Genesis en Jesaja zijn het er over eens dat God het licht schept, dat Hij ons geluk wil en realiseert.
Exodus 14 en 15, en Richteren 4 en 5 verhalen en zingen van bevrijding en verlossing.
Psalm 105 en Psalm 106 stemmen overeen in de lofprijzing van de goedheid van de HEER.
Jezus dankt Zijn Naam aan Zijn Hemelse Vader: Hij is geboren om ons te verlossen.
In beide Kerstverhalen Mattheus 2 en Lucas 2 openbaart de hemel de betekenis van het kind van Maria - een betekenis die grote vreugde brengt.
Alle vier de Evangeliën vertellen uitvoerig over de lijdensweg van Jezus en lopen uit op Zijn opstanding uit de dood.
Paulus en Jacobus prediken beiden dat ons geloof in naastenliefde gestalte krijgt.

Maar de boodschap van de Bijbel is niet beperkt tot de punten van overeenstemming tussen parallelle getuigenissen. Gods Woord klinkt niet enkel in het kleinste gemene veelvoud. Gods Woord is méér dan een consistent betoog of geschiedverhaal. Als we uit de Bijbel één consistente dogmatiek of geschiedenis willen halen, betekent dat - ondanks de beste en gelovigste bedoelingen! - een willekeurige reductie. Een reductie omdat we de verschillende getuigenissen terugbrengen tot één theorie of verhaal. Willekeurig omdat we (bewust of onbewust) onze eigen voorkeur laten spreken: voor Spreuken of voor Prediker, de synoptische Evangeliën of voor Johannes, voor Jacobus of voor Paulus. Klinken de verschillende getuigenissen naast elkaar, in harmonie of contrast, dan horen we de Bijbel in zijn levende dynamiek: Gods Woord in gesprek met zichzelf.

In de kerkgeschiedenis is steeds weer gezocht naar een consistente dogmatiek: een logisch kloppend leersysteem. Maar dat blijkt niet goed te lukken. Verschillende christelijke belijdenissen markeren de grens van de logika. Ik noem twee voorbeelden. Het concilie van Chalcedon sprak in 451 uit dat de goddelijke en de menselijke natuur in Christus onvermengd, onveranderd, ongedeeld, ongescheiden zijn. Volgens de synode van Dordrecht (1618/1619) zijn we ten volle zelf aansprakelijk om het Evangelie van Christus te geloven, terwijl tegelijk ons geloof ten volle het werk van God is. Twee geloofsuitspraken die de logika tarten. Om met Van Ruler te spreken: Het is in het christendom om crazy te worden. Er is niet één principe. Er zijn er vele tegelijk. (Theologisch Werk III 106). Dat is geen bewijs van de domheid van het geloof. Het vloeit logisch (!) voort uit de bron van het christelijk geloof: de Bijbel.

Dat de veelstemmigheid wezenlijk behoort tot de aard van de Bijbel, blijkt ook uit de geschiedenis van de canon-vorming. De christelijke Bijbel bestaat uit het Oude en het Nieuwe Testament. Die hebben elk hun eigen ontstaansgeschiedenis: binnen de Joodse gemeenschap vormde zich de canon van de Tenach (ons Oude Testament) - en later binnen de christelijke kerk de canon van het Nieuwe Testament. In beide gevallen ging het tenslotte om een besef van evidentie: dít zijn de Heilige Schriften. Het opmerkelijke is nu dat in beide afzonderlijke processen Bijbelboeken en Bijbelgedeelten in hun verscheidenheid naast elkaar zijn blijven staan. De Joodse rabbijnen en de christelijke kerkvaders hebben de spanningen heel goed gezien (ze lazen veel nauwkeuriger dan wij tegenwoordig meestal doen); maar ze hebben in de verscheidenheid Gods stem gehoord, een heilige Stem die ze niet het zwijgen durfden opleggen door de éne tekst weg te strepen tegen de andere. Ze hebben de polyfone canon als openbaring aanvaard. Zo zijn Jodendom en Christendom twee getuigen van Gods Woord in gesprek met zichzelf.

terug naar diversen

TERUG NAAR OPENINGSPAGINA